43 HLA PAHNIH KHAT PHUAHTU HRIATRENG HLAWH TURTE


43. HLA  PAHNIH KHAT PHUAHTU HRIATRENG HLAWH TURTE                                    R.Lallianzuala

           

Kan thupui hi vuah tawi dik thiam a har viau. Kum zabi 20-naa Mizo hla chhuak tam ber, Pathian hla leh Lengzem hla hote phei hi chu Khawthlang tihdan (Western style) dungzui a ni nasa hle a. Kum 1920 hma lamah pawh khan Zofate ngei hian mahni ir awm atanga chhuak Pathian hla tun thlenga la lar tak tak leh duhawm tak tak engemaw zat an phuah ve tawh a, a thluk (tunes) erawh chu Sap hla bu emaw Khasi Hlabu emaw ami ring an ni vek thung. Chung zinga thawh hlawk ber pakhat chu Rev. Liangkhaia (1884-1979) a ni kan ti thei anga, ama phuah ngat hla 7, a lehlin 19 a nei a. Hla phuahtu dangte chu Pu Thanga leh Missionary hote an ni ber. Hla letlingtute zingah erawh chuan Revs. Vanchhunga, Chuahtera, Challiana, Rohmingliana, Chhuahkhama, R.Dala, Lianhmingthanga te, Pu Leta, Ztu Doliana, Ztu. Rozika, Ztu. Chawnga leh Rev H.K. Dohnuna te, mi dang te pawh an la awm nual.            

            Kum 1920 hnu deuh atang chuan ‘hla thar’ kan lo nei ta a, a thu ziak danah sap hla kalhmang tawm, tlar li zel chang tin a awm ang chi hi a lo piang chho ta a, kan hriat theih chinah chuan kum 1921-a lo intanin 1935 hma lam kha hetiang Mizo hla thar lo chhuah hun vanglai chu a ni awm e. Sawi tur ting chuan 1940 hnu lamah pawh a la pian belh pheuh pheuh bawk. Chutiang hla phuahtu lar deuh deuhte chu Patea, Kamlala, C.Z.Huala, Zasiama, Thanherha, Ralngama, Suakliana, R.Thanghuta, Siamliana, Rev. Chhawna, Saihnuna, Manhleia, Laithangpuia leh Rev. Thangngur(a) te nag ho hi an ni a.          

            Thlur dangah Mizo hla tihausatu tha tak tak Hrawva, Chhuana, Liandala, Lalmama, Selthuama leh mi dang dangten hla an phuah bawk a, Lengzem hla phuahtu thiam tak tak, Durra Chongthu, Vankhama, Laltanpuia, Rokunga, P.S.Chongthu, Lalzova, H.Lalringa, F.Rokima leh mi dang dang an lo chhuak zel bawk a. Heng a  chunga kan han tarlan takte hi mi tam tak chuan an hming leh an kutchhuak kan hre tawh mai thei. A chhan chu hla engemaw zat, pahnih khat mai lo deuh phuahtu an nih vang a ni.                                                           

He paper-a kan thlirho tur chu khitianga kan tarlan ve loh, a then phei chu an dam chhung (tuna la dam zelte pawhin tun thleng) a hla pakhat chauh phuah an ni nghe nghe a. Thenkhat erawh chu hla sawm dawn lai phuah te pawh an awm ve tho bawk a. An hla phuahte that lam leh lar dan te, sak an hlawh hnem dan leh Pathian hlate phei chu Thlarauvin a hman nasatzia kan chhutin ‘hla tak tak’ an tling tehmeuh si a ni. Chutiang hla phuahtute, an hla phuah zat erawh chu tam si lo, amaherawhchu heng hla pahnih-khat lek pawh an lo phuah avanga Zofate leh Mizo literature zirtirtute reng reng ten an theihnghilh phal loh tur kan hriat chhun chhun te tawi te tein han chhui kan tum a ni.

A hmasain tun tum a kan tarlan tel theih rih loh tur, an chanchin duh ang tawka kan hmuh hman loh vang emaw, an chanchin kan hriat chian loh hrim hrim vang te-a kan la khek rih loh theih loh hote hming (leh kan hriat theih chinah an khua pawh) hi han ziak lang phawt ila. A hrechiang apiangin an chanchin leh an hla phuah dan te inhrilh hre thei ila, kan zavaia tan a hlawk hlein kan ring.

            (1) Aithulha                                                                                                                          (2) Upa Bukchhuaka, Thentlang/Republic Veng, Aizawl                                             (3) Ngurtawna, Saitual                                                                                                      (4) Hrangchhuana, Tuisen                                                                                                 (5) Hrangluaia, Tlangpui                                                                                                    (6) Kapzinga, Luangpawn                                                                                                  (7) Khawkunga, N.Bukpui                                                                                                  (8) Laibata, Durtlang                                                                                                          (9) Rev. Lianruma                                                                                                              (10) Lianbuaia, Thenzawl                                                                                                   (11) Lalzika, Zawngin                                                                                                          (12) Rova, Kolasib                                                                                                              (13) Rova, Tachhip                                                                                                              (14) subedar Suakthuama, kawlkulh/Dawrpui Veng, Aizawl                                      (15) Tailuaia, Vervek                                                                                                          (16) Tekkaia                                                                                                                         (17) Thanghmawnga, Sialsuk                                                                                            (18) Upa Thansiama, Lamchhip                                                                                       (19) Rev. Thanglera                                                                                                             (20) Upa Zalawma                                                                                                               (21) Zadova, Phullen/Buhban                                                                                           (22) Zasuaka                                                                                                                        (23) Zatluanga, Kulikawn                        

            Heng lo pawh hi Mizo literature tihausatu Mizo hlaphuahthiam biru an la awm ngei ang tih kan ring.                                                                                                                         Seminar papers dang anga chipchiar chhui lovin hla tam tak phuah lo Mizo hlaphuahtu hriat reng tlak em emte chu I’n en den den teh ang le. An hming bul hawrawp A,AW,B indawt danin ziak tlar ta ila.

1. CHALI (Chalnghinglovi) 1898-1928

            Amah hi Phulpui khuaa mi a ni a, a pa chu Hautawna a ni. Chali hi Ăąwm nat nei, nun hrehawm taka khawvel hun hmang a, pasal pawh neilo a ni a.A hla phuah chu –

            An va hlu em thilnung tinreng,                                                                                         Tlang tin mawia lungrualin;

            Tih Mizo Kristian Hla Thar Bu-a Nambar 107-na hi a ni a. Kum 1926 emaw vela a phuah kha a ni.



2. CHAWNGBUAIA (Upa) 1894-1942

A hla phuahte –

(1) Hrinhniang nau ang a tap        - Mizo Kristian Hla Thar Bu 250                          (2) Pathian ta a ni he in hi            - Chhandamna Sipai pawl Hlabu 582                              (3) Eden huana Pi leh Puten an bawhchhiat kha                                                         (4) Adama thlah chhunga kan len hian.

‘Hrinhniang nau ang a tap’ tih hi kum 1935-a a nupui nau Kaithuamin nau sen te a thihsan avanga a phuah a ni a.                                                                                       ‘Eden huana pi leh puten an bawhchhiat kha’ tih pawh hi kum 1935 bawka a phuah a ni. He hla thunawna “Tirhkoh Paulan ‘Thihna hi malsawmin awm rawh se’ a ti” a tih hi chu heti chiah hi chuan Tirhkoh Paula chuan a sawi/ziak awm lo ve. ‘Kei atan zawng nun hi Krista a ni si a, thih pawh hlawkna a ni’ (Philippi 1:21) a ti a. ‘Thihna hi malsawmin awm rawh se’ titu chu Evangelist Talmage-a a ni zawk awm e.

Heng hla pali phuahtu thlan lungah chuan ti hian a inziak.   

KUM 1917-A GERMAN RUN                                                                                             CHAWNGBUAIA KUM 49                                                                                                 CHHANGTE                                                                                                                         RIANGTLEI KOHHRAN UPA                                                                                                       T.N. 18.3.42.                                                                                                                          HE LEIAH HIAN HREHAWM                                                                                          REI TAK A TUAR HNUAH                                                                                                 LALPA HNENAH A KAL TA.

3. CHAWNGKHUPA

            Kum 1909-ah Sailam-ah a piang a, a pa Kawldingpuia a ni. 1931-ah Dorumi nen an innei a, fa pathum Vanlalthlira, Vanlalhruaia leh Vanlalpari te an nei. Kum 1936 khan Aizawla Jaila a tan laiin ‘Aw khawngaihtu Pathianin’ tih hi a phuah a ni.

            Pu Chawngkhupa hi thlarau mi, rannung tihnat duh miah lo leh rul chi hrang hrang pawh khawia kawl reng thin, “Ka tlang thianghlimah reng reng chuan intihnat a awm tawh lo vang a, intihchhiat a awm tawh hek lovang” tih a taka nunpui mek Zofa kan hmuh theih awm chhun a ni hial awm e. Tun thlengin Pathian thlarauvin rawngbawl tura a tirhna apianga a thim a var thlu lo va khaw hrang hrang fang thin a la ni a, a chenna bik (home address) han sawi fak tur pawh a awm chuang hranpa awm lo ve.

Note: Chawngkhupa hi ni 24.6.1990-ah a thi a, Selesih Farm Veng, Durtlangah phum a ni.





4. KAPRUMA 1900-1962

            Hla pakhat chauh a phuah a, chu chu –

            Kalvari-a I hmangaihna chuan,                                                                                       Fang chhuak thuai la khawvel zawng leh ram hi;

tih hla thar Bu-a Nambar 131-na hi a ni.

            Kapruma hi Burma lam Lentlang panga Vangva khuaah a piang a,a pa Khawliana (Khawlianbiaa), a nu Neihtinthangi a ni. Amah hi lehkha zir lo, ziak pawh thiam thathum lo a ni. Naupang deuh te a nih lai atanga Pathian thuawih (Kristian naupang) a ni a, chu chu a pa’n a haw em em a, nasa takin a sawisak phah fo. Tum khat phei chu Vaithang tel khat ral thakin a hlap nghe nghe. Chuti chung pawhin a rina chu a hriat chian em avangin hnawhchhuah hial pawh tawh hreh lovin a Lalpa hnung a zui ngar ngar a. A tawi zawngin sawi ila. Chutianga dodalna nasa tak karah chuan rinawm taka Kristian chho zelin kum 1925-ah chuan Saikhum phai, Burma ram chin, Mizorama Vaphai zawn chho, Singai leh Selawn inkarah leilet siam turin a pem ta a. Kum 1921 ah nupui Chawnzovi a nei a, fa pali an nei a, pakhat Pi Challianchuaii chauh a dam tawh a. Hetia Saikhum leilet a siam lai hian a ni he hla duhawm tak hi a lo pian tak ni.                                                                                                       Ni khat chu, October 25, 1925 ni khan chutia a Saikhum leileta vate a ven lai chuan Thlarauvin a rawn pawl ta a . Ama tawngkam ang tak hian I’n ngaithla teh ang : “Khuangchawi thla ni 25 nia ka vate ven niin khua a thiang em em mai a, chhum dum kuttum tia lek hi lova lui hnar chung zawnah hian a lo lang a, thingbuk hlimah ka han thu a, ka tawngtai a. Ngaihtuah lawk pawh awm lovin, ka thiam reng pawh awm hek lovin he hla – ‘Kalvari-a I hmangaihna chuan’ tih hi a lo chhuak ta awn awn mai a, tha ka ti em em mai a. Chutih lai chuan Satawm khuaa awm, Tirhkoh Bawka chu lehkha ziak thiam, solfa pawh thiam chu ka han pan a,ka ziahtir a ni” a ti. He hla thluk leh Tirhkoh (a hnua Pastor ni ta) Bawka hla phuah ‘Hun leh Kumte an ral zel’ tih hla thluk hi a inzul viau nghe nghe.

            A nupui Chawnzovi chu 1933 khan Mizorama Ngur khuaah a sun a, kum 1936 April ni 20 khan Khawzim khuaa Pu Thakulha fanu Pi Hrangthanseii nen Tlangsam khuaah Rev P.D.Sena kutah an innei leh a, fanu pali leh fapa pathum an nei leh a, 1988 January thlaa Kapruma leh Thanseii thlahte thlalakah chuan mi sawm chuang zet an tel theilo chungin sawmnga chuang an tling tawh.                                         

            Khatih 25.10.1925-a Saikhuma phaia a thutna lung kha Pu Kapruma hian ‘Bethel’ a vuah a. Kum ruk lai Saikhuma leilet siama a awm hnuin N.Khawbung (Champhai bul) ah an pem leh ta a, 1936 ah Ngur khuaah an insawn leh a, he khuaah hian April ni 11, 1962 khan Kapruma chuan a lu a phum ta. A nupui leh a fate tam ber chu tunah Champhai khuaah an la awm.                                                                        

            Kum 1960 khan Bethel-a a thut cham chiahin Ngur khua atang chuan Saikhum phai (Burma) ah chuan Bethel lung phunin Kapruma chu a va thawk chhuak leh a. A Lung phun tur hian In atang chuan cheng hnih (2) chiah a chhuahpui a ni. Mahse, hlawhtling takin tun thlenga la hmuh theihin chu Bethel Lung chu a phun thei ta a. Hetiang hian thu mawl te  in :

                                    K A P R U M A

                        Dt. 25.10.1925 a Pathian a pawlna                                                                                                Bethel hmun, Saikhum leilet, Burma ram ami.

                       

                        A HLA PHUAH

            Kalvari-a I hmangaihna chuan,                                                                                       Fang chhuak thuai la, khawvel zawng leh ram hi;                                                                   Nangma tlan sa lei mihringte,                                                                                          Thihna anchhe karah an leng.

            Lalpa Isu, I ropuina leh hmangaihna,                                                                                         Lantir thuai la, chi tin zingah;                                                                                                      Mihring rilru suala hliam hnu,                                                                                                     I hming ropui fakin zai rawh se.

5. HLEIA (RIANGHLEIA) 1878-1954

            Hleia hi naupang kum sawm emaw lek a nih laia khawsikpui vei avanga lo zeng zui ta, kal pawh kal sawn tha theilo, mawngtawlha che sawn thei chauh a ni a. Engemaw hnuah phei chuan a mit a del zui leh ta nghal a. Chutiang mi ni si chuan hla duhawm tak pahnih a phuah a. Chungte chu –

            Ka va ngai em Lal ram ropui (Hla thar Bu No.224) leh                                                          Ka nghakhlel Zion khawpui thar (Hla Thar Bu No.232)

Te hi an ni a. Kum 1934 bawr vela Vervek khuaa a phuah an ni a. Tin, ‘Van chung sang taka Lal Isu’ (Hla Thar Bu No. 76-na) leh ‘Zawlneiten an hrilh lawk lal Messiah kha’ (Hla Thar Bu No 8-Na) phuahtu pawh hi Hleia bawk hi nia sawi an awm. Kan sawi tawh angin Hleia hi ram tui leilo a nih avangin a hla phuahte pu darhtu chu mi dang Pu C.Z.Huala te, Suakliana te an ni ber. Kum 76 mi niin 1954 khan ram thianghlim, nunna ram eng, Lalna ram mawiah thihna tlang chhipa chuang tawh lo turin, natna leh lungngaihnaten thla an zar tawh lohna hmunah, Lal nunnema hmaan lei ram pelin, lunglen changa a thlir fo thin Zion khawpui thar panin a lo chawl hlen ta a ni.

            Aw ram hlun,ka ram ropui,                                                                                                          A ngaiin ka riang lua e.                                                                                                     





6. PUNA 1880-1942

            A hla phuah hriat lar deuh te chu –

            Hun te an kiam zel a lei hlimna a ral thin’ (Hla Thar Bu-a Nambar 197-na) tih leh

            Lunggaihna leh buaina piaha,                                                                                                      Thihna lui ralah                                                                                                                   Chatuan eng mawi ropui tak chu a lo eng a,                                                                              Aw, Lalpan a buatsaih ram a ni.                                                                                      (Hla thar Bu No. 206-na) tih leh heng hla hi

            Chhandamtu chu ka sual tlanin,                                                                                      Leiah a vakvai a;

(Hla Thar Bu 1984 chhuta No. 28-na) te hi an ni a. He hla hi Kristian Hla Bu-ah Nambar 185-naah dah a ni tawh nghe nghe a.                                                                                                   Puna hi Lungdai khuaa awm thin a ni a, Khawchhiar pawh a ni thin tawh, Kohhranah pawh Tualchhung Upa chu 1928 vel atang tawh khan a ni a, hla lama tui mi tak a ni bawk. A nupui Thangributi nen an inneih kum kan la hre thei rih lo va, hla a phuah thin hmaa innei tawh chu ni awm tak an ni. Puna hla phuah hmasak ber chu a fapa Lalmaka 1929-a a thih hlimin heti hian a phuah a.                        

            Duhtakte an kal ta,                                                                                                              Khawvel sual kalsanin;                                                                                                      An Pa ropui hmaah,                                                                                                                        Chatuana chawl turin.

                        Aw hmangaihna ram nuamah,                                                                                         An hun ral tawh lovin;                                                                                                                   Van angel varte nen,                                                                                                                       Van kawtthler an fang rual.

Kristian Hla Bu-a Nambar 185-naa awm ta –

Chhandamtu chu ka sual tlanin

Tih pawh hi Lungdai khua bawka 1929 (Thingtam kum) a a phuah a ni a, a hla phuah dang pahnih pawh hi a phuah kum hriat chian fak ngam a ni lo nain Lungdai atanga Vandawt (Lalmangkhaia khua) a an pem 1934 hma lama a phuah ve ve niin a rin theih. Vandawt-a an pem na chhan ber chu ‘mi hlim’ an nih vang leh Lungdai Kohhranin chutiang chu an hriatthiam zat loh vang a ni a. Pem ai mahin hnawhchhuah ti hiala sawi theih pawh an ni nghe nghe. Chutia Lungdai an chhuahsan hnu chiah chuan hla pakhat –

            Kumtluang lung kan tum ngai loh,                                                                                             Phai khaw zing riai hi;                                                                                                                   Ar ang kan vai, Van khawtual ka thleng ta e,                                                                            Lal Thlarau a en vangin.

                        Aw, tuai an thĂąmna tlang leh,                                                                                           Chun leh zua an famna;                                                                                                     Khawtlang ten ang kan pel e,                                                                                                        Lal Thlarau, min hruai zel rawh.

Tih hla a phuah leh bawk.

            Kum 62 miin August 28,1942 khan Vandawtah chuan Puna chu a thi ta a, a thlan ah chuan ‘hla 13 a phuah’ tih ziak a ni na a, khing kan tarlan zawng zawng khi kan hriat theih chin chu a ni. A hming pum hi Punthanga a ni.                                             Lungdai atanga Vandawt-a a pem hlaa ‘ten ang pel’ hi eng tihna nge ni le? Engnge a tobul hriat a chakawm hle mai. Upa Hmarlutvunga (Lalawithangpa) chuan Maubuang atanga Kawnpui-a a pem fel hnu, a sial pawh a kaih thlen hnuah 1939 khan hetiang hian a phuah a. (‘Grinlan vur ram atang chuan’ tih thluka sak theih a ni.)

            Hmar khaw lam thiang tual nuamah,                                                                                         Hmawng thing ang ka va pem;                                                                                        Chinlai Unau hawihkawmten,                                                                                                      Va ang kei min lo pak.                                                                                                                    Chhim tlang lam kan awmkhua zawng,                                                                         Ten ang kan pel zo ta.                                                                                                                     Lutmang lianchi Lal zunah,                                                                                                          Thla khawngin chang ka zar.



7. KAPHLEIA 1910-1940

            Thawnthu phuah thiam leh thuziak thiam Kaphleia, ‘Chhingpuii’ tih leh ‘Thlirtu’ tih ziaktu hi hla phuah thiam tho a ni tih hi sawi hmaih hauh loh chi a ni. Kum 1910 January 10 ah a piang a, a pa Chalchhingvunga a ni a, kum 1937-ah I.A. (Intermediate of Arts) Scottish Church Calcutta atangin a zir zo va, vanduaithlak takin T.B. natna a thian Biakliana (1918-1941) nen an vei tak hlauh avangin Durtlang Damdawiin leh mahni Ina kum thum zet na tuara a awm hnuin, a pianna khua Tachhipah 1940 November ni 13 zan khan chatuan atan a lo chawl hlen ta. A uiawm ngei mai.

            Kaphleia hi Mizo tawng thiam tha tak , thil chik mi tak leh ngaihtuahna fim tak hmang thiam mi a ni tih a thuziak kan la hmuh theih tlemte atang pawh hian kan hre thei. Hla a phuah hmain Sap hla ami lehlin a nei nual a, chungte chu – Dr. Gauntlett-a phuah.

            Jerusalem, keima in nuam, hming duhawm tak mai chu tih hlapui te,

            Ka nu hmangaihna awm nem chu,                                                                                              Theihnghilh ni reng ka nei lovang;                                                                                              “Bawihte, min vahvaihsan mah la,                                                                                              Ka tawngtaina tal hre reng rawh”.                                                                                              (Thalai Hla Bu 1956 No. 76)

Tih te hi an ni a. A hla phuah hmasak ber ni awm chu 1935-a a phuah ‘Light in Time’ tih thluk ringa ‘Ka nu hmangaihna par ang chul ngai lo’ tih hi niin a lang. A thunawnah heti hian a ti a.

            Khua a lo tlaiin kan run a lo eng a,                                                                                  Rauthla in chutah chuan ka haw thin;                                                                            Kawlvalenchham atang hian ka thlir a,                                                                          Ka kalna apiangah min hruai zel thin.

            Kaphleia hla phuah kan hriat leh dangte chu February 1939-a a phuah ‘Thal’ (Spring) tih thunawn nei lo chang khata tlar nga zel awm chang nga hla te, December 29, 1937-a Durtlang Damdawiin-a a phuah ‘Kan run khawhar’ tih leh Durtlang a chhuahsan hlen dawn tawh tih inhriaa thlahna hla ‘Damtakin’ tih te hi an ni a. ‘Thal’ tih hla atang hian Kaphleian Mizo ram mawina leh thlakhlelhawm thu a phuah thiamzia kan hmu thei a. He hla tih loh hi chu ama mimal thil tawn leh tuar lam chungchang hlir a hlaah hian a phuah.

1.         Kan run khawhar chhim chhak hawiin,                                                                          Tlang thing karah falten a ding;                                                                                      Vangpuiah Lelte’n zai rawn vawr,                                                                                   Awmlai leh Awmhar kan vei kawp.

2.         Run mak a ni kan run fal te,                                                                                             Run reh, run hrang, zir in lian ber;                                                                                 Sappui sikula ka zir loh,                                                                                                    Ka zirna thil mak chhui sen loh.

3.         Hawihkawm lenrual an kai ngam lo,                                                                              A luahtute tawng an phal lo;                                                                                            Rih sang liamsan run ram iangin,                                                                                   A reh, a hrĂąng, Hmartlangpui tih.

            Durtlanga na tuara Biakliana nen an awm lai hian Pu Vankhama ‘Mizo Vaihlo’ tih thluka sak theih hian ‘Nurse-ho hla’ an phuah bawk. A thunawnah –

            Durtlang Nurse-ho hi thlir teh u,                                                                                      Nalh ber mai aw Zawmlian,                                                                                              Biaksang leh Zami;                                                                                                             Khualthangi a nalh bawk a,                                                                                              Thanzingi a fel bawk a,                                                                                                      Rinawmah chuan Zauvi,Lalbiakveli.

Chang 2-na –

            Nalh tawk leh lenmawiah Tawni a tha,                                                                           No ber duh tan Sapzingi a tha;                                                                                         Darhmingthang, Lalbiak, Thansang;                                                                              Chiang taka I thlir pawhin,                                                                                               Phu tawk tan chuan demna an awm lo ve.

8. SAITAWNA 1906-1973

            A hla phuahte ‘Pawnto hla’ (Serkawn Concert hla Bu Nambar 44-na) ‘Nau awih hla’ (Serkawn Concert Hla Bu No. 45) leh Mizo Kristian Hla Thar Bu-a Nambar 223-na –

            Awmkhua a harin tlang ka chuan,                                                                                   Thinlai hnem an kim lo, ram ngaih chu;                                                                        Aw, ka chenna ram chhuahsan ni a la thleng ang,                                                        Kan tap tawh lovang.

Tih te hi a ni a. Kum 1947 hma lam deuh fea a phuah pakhat

            I sakhming reng  a mawi Y.L.A,                                                                                        Zai in ka chawi zel ang che ram mawiah.

Tih chu a thu tluantling kan la hre chhuak thei rih lo bawk.

            Saitawna hi 1906-ah Maite-ah a piang a, a nu Lalchuai, a pa Hmarthangchhuana a ni. A pu, (a pa pa) hi Pakthanga a ni a, chumi hming bul tawmin P.Saitawna tiin a hming a ziak chĂąwk bawk. Naupang kawngka vuana ding thei rual lek a nih laiin Champhai bula Sawntlung (Lalluia veng) ah a nun a hmeithaipui ta leh a. Chumi hnuah a nu hnen bawka kir lehin Champhai (Chawnchhim) ah a cheng ta a, tah hian Zirtirtu Doliana hnuaiah Lower Primary thleng a zir ta a. Sipai bel nawt chungin Aizawlah lehkha a zir zel a. 1926-ah Middle (Pawl sarih- chutih laia Mizorama zir theih sang ber) chu a passed a. Vaphai khuaah Primary Zirtirtuah a awm ta a. 1927 January thlaah Bungzungah a insawn leh a, 1932 January thlaah Champhai bul Zotlang (Butpawla khua) ah zirtirtu bawkin a awm leh a. Heta a awm lai hian Kohhran hruaitute hnenah Missionary nih a dil a, an phalsak mai lo va. Chuta a Aizawl zin haw chu Saitualah a damlo ta a. Hmun danga insawn a dil leh Missionary nih a dil an phal sak lo ve ve bawk nen; amaherawhchu thuchah lawmawm tak mai ‘Thihna hi hnehna a ni’ tih thu Saitualah chuan a sawi thei ta a. ‘Van nun’ pawh a ngai rum rum a ni. Chutianga hrehawm ti chung leh rilru hah angreng tak chunga Zotlanga a haw hlim chuan he hla ‘Awmkhua a harin tlang ka chuan’ tih hi 1932 kum chuan a phuah ta niin an sawi.  

            Kum 1934 December thlaah Leng (hlaphuahthiam Saihnuna khua) ah a insawn leh ta a. ‘Pawnto hla’ leh ‘Nau awih hla’ pawh hi Leng khuaa Zirtirtu-a a awm laia a phuah an ni a. A phuah hnu lawk hian Rev. H.W.Carter, Lungleia Baptist Mission hotu chuan Serkawn Concert hla atan leh School hrang hranga zir atan heng hla pahnih hi a chah ta nghe nghe a. Serkawn Concert Hla zingah chuan Serkawn mi ni ve lo hla an zir chhun pawh a nih hmel viau.                                                             

            Pu P.Saitawna chu january 1942-ah N.Vanlaiphai-ah a pem leh a. Mizo Union lo chhuah khan Politics-a lutin Block (M.U) President ah kum 15 chhung a awm zui ta nghe nghe a. Mizo District inthlanpui hmasa ber 1952-ah khan Vanlaiphai Bial M.D.C-ah thlan tlin a ni ta nghe nghe. Term hmasa ber 1952-57 M.D.C. a nih tluan hnu chuan zawi zawiin Politics a chawlhsan ta a, 1973 August 3 khan Aizawl-a Civil Hospitalah a thi ta a, N.Vanlaiphaiah phum ani.

9. SAPTAWNA (Upa) 1900-1981

            A hla phuahte –

            (1) En teh Chhandamtu chu an hruai ta (Kristian Hla Bu No. 182)                           (2) Thisen zara unau lungduh (Chhandamna Sipai pawl hla bu No. 591)               (3) Zion Temple ngai lo (Chhandamna Sipai pawl Hla Bu No. 584)                         (4) Rev. D.E.Jones hnena lawmthu sawina hla – 1948 a phuah.

            Upa Saptawna, Darlawn hi Chhingmanga leh Thangluti te fa a niin 1900 Chapchar lai khan E.Phailengah a piang a, 1903-ah Suangpuilawnah an kai a, hetah hian lehkha a zir tan. 1917 Krismas dawnah Kristian a ni tan a, 1923 khan a  hla phuah hmasak ber “En teh Chhandamtu chu…” tih hi a  phuah a. Kum 1928 khan Phuallen-a Presbytery Inkhawmpuiah Kohhran Upa nemngheh a ni a, chumi hnua Lungsum leh Darlawn-a an pen hnu pawhin Presbytery Upaa thlan nawn leh a ni zel a, Sande Sikul zirtirtu leh Superintendant-ah te kum 25 chhung thawkin chawimawina Certificate pawh a dawng. Kum 1981, November ni 29-ah Lalpan a lo hruai ta a, a tuk 30.11.’81 Pathianni-ah Darlawn Chhim Veng Biak ina inkhawmpui a nih hnuin thlanmualah thlah liam a ni ta.                                                                   Salvation Army Hla Bu-a chuang a hla pahnih hi 1945-a a phuah an ni.



10. SATA

            Pian kum 1908, thih ni 14.11.1995 a hla phuah – Mizo Kristian Hla Thar Bu-a Nambar 324-na

            Lungngaih tah leh buaina ramah hian,                                                                           Ka dawn changin ka ngaizual thin;                                                                                 Ka han thlir a, ka chung ram nuam,                                                                                Hmangaih Lal duhawma tual lenna.

Tih hi a ni a. A thluk hi Suakliana siam a ni thung. Amah Pu Sata thu ziak ngei hi lo tarlang ila : ‘…Lamchhip khuaa ka awm laiin kum 1934 April thla atangin Lamchhip khaw per Chamring khuaa awm Taipuia (Or Sawia) nen Pathian Thlarau Thianghlim avanga Hlim zinin Lamchhip atangin kan chhuak ta a. Sialsuk te, Sailam te, Thenzawl te, Lungrang tlangdung te fang zelin Chhipphir khuaah Pathianin nasa takin hna a thawk ta a. Ni 10 zet kan cham a’.           

            Tin, Chhipphir atang chuan chhim lam pan zelin khaw tin Kohhran ah Rawngbawl zel chungin Mausen khua kan thleng a, Mausen khuaah chuan ni 2 (hnih) kan cham hnuin dai ah fianrial tawngtaia kan awm laiin ka thinlungah he hla-

            Lungngaih tah leh buaina ramah hian,                                                                           Ka dawn changin ka ngaizual thin;

Tih hi mi han pein mi han buatsaih sak ta a ni.

            … Hun lo her zelah kum 1943-ah Sailam khuaah ka pem a, chuta tangin Ram buaina avangin Chhiahtlang khuaah min hruai khawm a. Chhiahtlang atangin Aizawl Republic Venghlun No. III ah kan awm ta a ni. Tunah kum 77 mi ka ni tawh a. Thu zawh chian duhna te mi neih chuan zawh turin ka inpeih reng a ni.                                     Lengkhawm hla bu-ah te, U.P.C. Hla Bu-ah te a chang indawt dan tak pawhin an khung lo va. Ka hnenah Lalpa’n mi buatsaihsak dan chuan chang hnihna hi chang thumna a ni zawk a.                                                                                                                                ‘Min hnem an awm lo van hnuai hnam tin ka rawn zawng che ka Ch.d.t tih hi a chang tawpna a ni zawk’ tiin 16July 1985 khan a ziak. Pu Suakliana pawhin he hla hi Lamchhip khua Satan a phuah a thluk mi siamtir tiin a ziak (Suakliana hi mitdel a ni tawh a, kuta ziaksaktu tak chu a fapa tlum ber L.Nk Pachhunga) a ni.



11. TAIVELA 1884-1946

            Lulama a awm laiin a phuah ber. Chungte chu –

            (1) Ka tan ni leh thla reng a eng tawh lo (Hla Thar Bu-a No. 137-na)                                    (2) A lungngaihna hmun I thlir ang (Hla Thar Bu-a No. 32-na)                                (3) Chu zan lungngaih thlak ah (Hla Thar Bu-a No. 30-na)                                       (4) Min hmangaih vanga maw Lalpa I tuarna (Hla Thar Bu-a No 137-na)

            Taivela hi Zuchhip bula Kawihthuang khuaa piang a ni a, a nu leh pain an thihsan hma a, an hming pawh hriat theih a ni tawh meuh lo. Naupang te a nih lai atangin Hrangkima khuaah Ngar ngar a  awm ta a, chungte chu Zawlnghak, Aiduzawl, rabung, Hmawngzawl leh Lulam te an ni a. Taivela hi 1919 Harhna hma lamah tawh khan Pastor Thangkhuman a lo baptis tawh a, a fate sawi dan chuan 1922 khan a mit a del der tawh a, a hla phuahte hi a mitdel hmaa a phuahte ni hlawmin an sawi a, engemaw ti hnuah chuan Roman catholic-ah a inpe a, Catholic mi ni chung chuan January 7,1946 khan Aiduzawl-ah a thi ta. A tu leh faten Taivela hla phuah an tih thenkhat phuahtu hming sawi dang awmte chu –

            (1) Aw, ka chenna he lei hmun hi – Upa Ziaka; Upa Zasiama                                     (2) Zan lungngaihthlak Zion pindan chhungah – Patea; Pastor Chhawna              (3) Nunna thianghlim siamtu an duh lo Zion-ah – Rev. Thangngura                      (4) An va hlim em! Zion khawpuia – Upa Thanherha



12. TAWIA 1911-1936

            Hla panga a phuah a, hriat leh sak lar ber chu ‘Leiah hian zawng thlemna leh sualna a bang lovang’ tih Kristian Hla Bu-a Nambar 336-na hi a ni a, a dangte chu –

            (1) Van Lal Immanuela Sipai tho ru                                                                                 (2) Kan Pathian Sipaiho lungrualin                                                                                (3) Lalthutthleng ropui tak chu a lo thleng ta (Krismas Hla)                                     (4) Tawn loh dar ang ka tawng em ni?

Tih te an ni. ‘Leiah hian zawng thlemna leh…’ tih hi a nupui ni ta Kapchhungi nen an chetsual avanga 1935-a Thingsata a phuah a ni a, kum 25 mi chauh niin September 19, 1936 khan thian pathum nena an lendeng an chesual ta hlauh mai a ni. A hlate hi Thingsata a phuah vek an ni.



13. THANGVUNGI, 1904-1978

            Pi Rothangvungi hi Pu Pawibawia fanu, Tualte khuaa piang a ni a, naupang a nih laiin Pastor Kaplunga kutah baptisma a chang. Tualte-a Kohhran leh an lal an intihbuai laia Kristian tha tak ni tawh, a nulat laia Pastor Liangkhaia pawhin a bial fanna a a hruai ve thin, zaia rawngbawl thin a ni a. Kum 1921-a Tualte tam a tlak chiamin Mualphengah a pem a, mahse 1923 atangin a thih thlengin Chawngtlaiah an awm hlen ta.       

            Pi Thangvungi hla phuah hmasak ber chu khawhar hla a ni a, 1924-a Chawngtlai khaw thar Keifanghmuna an kai hnuah Taikungi a thi a, chumi sun nan chuan hla chang thum leh thunawn nei a  phuah a. Chang khat leh a thunawn chauh hi tarlang ila –

            Lei retheihna tinreng khumin ka lo kal e,                                                                       Aw, ka chhandamtu tah leh rumna kara lengin,                                                           Ka fak zel ang che, ka Chhandamtu.                                                                                            Min hruai ang che, khawngaih thain,                                                                              Chaute kan rumna ram pelin,                                                                                           Chatuan hmun ropui min thlen la.

            Pi Thangvungi hla phuah lar ber pahnihte chu –

            ‘A chatuan ro luah tumin I bei zel ang’ (Hla Thar Bu-a nambar 188-na) leh ‘Chhandamtun hmun a siam zo ta’ (Hla Thar Bu-a No. 196-na) te hi an ni a, heng hlate hi a pasal neih 1928 hma lama a phuah vek an ni.                                                                      Pu Lalvunga, piantirh ata mitdel pasal ah a nei a, an inneih ni a Tualte khua atanga man ei tura lo kal thenkhatte phei chuan ‘hetiang ringawt han neih chu’ tiin an la awih lo hle a. Amaherawhchu Pi Thangvungi chuan “Mi rethei hi ka chawm turin Pathianin a ruat a ni ang” ti chungin a nei ta a. Fanu fapa duhawm tak pawh an nei zel nghe nghe.

            Kan awmna lei in rumna hi,                                                                                                         Thiat mah sela chatuan in tur,                                                                                          Kan tan a buatsaih a ni,                                                                                                     Rethei fate kan hlim ve nan.                                 

A lo tihna hmun chu Pi Thangvungi hian july 7, 1978 khan a pan ve ta.



14. VANBUKA 1910-1985

            Hla pakhat chiah a phuah a ‘Khawzo Lelte’ tih hi. Pu Vanbuka hi Pastor Vanchhunga fa pahnihna a ni a, 1910 August 18-ah Aizawl Mission Veng-ah a piang a. Pa sang hmel fel thlerh thlawrh, kut themthiam tak leh ‘Mechanic’ tak ani. Hla thu pawh a thiam ngiang mai a, a u Pu Vankhama kha hlaphuahthiam lar tak a nih vangin hla ‘phuah’ takah hi chuan a inhmang ta ber lo a ni ang e tiin a ngaihtuah theih. A hla phuah chhun ‘Khawzo Lelte’ tih hi 1938-a a phuah kha niin a lang a. Heta Khawzo Lelte a tih hi tu dang ni lovin 1942 January 21-a Pastor Thanga kuta Dawrpui Biak ina kut a suihpui tak, 1984 May 17-a thlanmuala thlah liam a nih thlenga duat tak leh hmangaih taka dawm hlumtu Pi Lalzawmliani hi a ni.



15. ZAWNGAUVA 1899-1987

            A hla phuahte chu Kristian Hla Bu-a No.114

            ‘Aw hmangaihna khawvel entu’ tih leh Nambar 507-na ‘Luaithli nul inthenna, A awm lawng, nakinan’

Tih te hi an ni a.

            “Aw hmangaihna sawi thiam ila” tih (K.H.No. 110-na) hi a lehlin a ni bawk. Kum 1919-a Govt. Boy’s M.E. School (Sikulpui) a a thawh laia a siamte vek an ni.           

            Pu Zawngauva hi E.Pheilenga piang, Pu Daia leh Pi Liankhawtlingi te fa a ni a, 1901-ah Suangpuilawnah an insawn a, 1905 atangin Aizawl ah lehkha zirin a u (farnu) te pahnih nen an insawn lut leh a. Kum 1915-ah Upper Primary a passed a, 1917-18 a France ram kal zingah khan a tel ve a, an lo hawn atangin Sikulpui-ah Zirtirtu-ah a thawk zui ta a ni. A nupui hmasa (Zasangi nu) a sun hnuah Pi Biaktluangi Khuangleng khua nen 1927-ah Police Constable a nih laiin Tlabungah an innei a. Kum 1954 khan Sub.Inspector of Police-in a pension a. Aizawl Saron venga a fa tlum Council Dinthanga (LELTE Weekly Editor) dawmhlumin February 13, 1987 khan khawvel a chhuahsan ta. Fanu paruk leh fapa panga a nei. A hla phuah leh lehlin atang hian Pathian hmangaihna thuin a rilru a chiah hnehzia kan hmu thei a ni.



16. ZIAKA (Upa Ziakkawia) 1904-1970

            Upa Sasua fapa Upa Ziaka hi kum 1904-ah Khawkawi-ah a piang a, Kristian chhungkaw enkawlna tha tak kara seilian a ni bawk a, a naupan lai atang renga mi nun tha leh entawntlak tak a ni. Zaithiam tak leh Solfa pawh thiam tha tak, thian kilkawi thiam tak a ni.                                                                                                       

Kum 1920 atangin sande Sikul zirtirtu a ni tan a, chawl lovin kum 45 chhung a thawk a. Kum 1935-ah Kohhran Upa nemngheh a ni a, hetih lai hian Buhban khuaah  a awm. Upa Ziaka hi Buhban Kohhran Zaipawl din chhuaktu leh Zaipawl hruaitu ber pakhat a ni bawk.

Kum 1923 khan a nu, Pi Doluti a thi a. Hetih lai hi Dambawk-a an awm lai a ni a. Harhna kal zel, hlim lamnain ankhua a chenchilh lai tak a ni nghe nghe. A nu han thih meuh erawh chuan a lung a leng thei hle thung a. Khawvel hrehawmnate hi chhuahsan ve mai te pawh a chak rum rum hial. Chutih lai chuan zan khat chu a mumangah a nu, Vanrama hlim em ema lo awm hi a hmu ta a. Ama sawi danin, “… Ka nu chuan, ‘Tunah chuan I kal ve a tul lo ve. Nakinah hlim takin kan la leng za dawn a ni’ a lo ti a. Ka han harh chu ka lung a leng em em mai a. Ka rilru-a a lo lan dan ang ang chu ziak turin ka han inbuatsaih a. Ka thil hmuh atanga thil awmzia chu ngaihtuah chawp ngai miah lo hian ka ziak ta zung zung mai a. A thluk pawh hi siam chawp ngai lovin ka rilru ka ti mai a, chiang takin a lo lang nghal, Lalpan min pe nghal a ni” tiin,

            Aw ka chenna he lei hmun hi,                                                                                            Thlaler ram ro lungngaihna chauh;                                                                                Khi lamah khian ka la leng ang,                                                                                       Beram No Isua hnenah chuan.                                                                                          Ka chenna tur aw ka ram khi,                                                                                                       Ka ngai e, lungduh an lenna;                                                                                            Thlir zel ila tlante an za -                                                                                                   Lenna ram nuam chu.

Tih hla Mizo Kristian Hla Thar Bu-a Nambar 165-na hi a phuah thu a sawi.                                               Upa Ziaka hian hla dang phuah leh siam a nei hran lo. Ram buai hnuin khawtlang harsatna leh taksa natnate avangin a fapa Pu Zairema hnenah Aizawl-ah a lut ta a. May 27, 1970 khan ‘Ka tum ram ka chenna tur’ a tih chu a pan ta. Aizawl Tuikual ‘A’ thlanmualah vui liam a ni.

            Khawvel, a ropui leh lawmna,                                                                                          A ral zel ang, a mawina nen;                                                                                            Chhandamtu kiangah ka leng ang,                                                                                  A ropuina zam velah chuan.                                                                                                          Lei lawmnate ka ngai lo vang.                                                                                          Tin, a hmangaih chungah chuanin,                                                                                  Chatuan lawm hla kan sa tawh ang,                                                                               Beram No hmaah.

            Tun Paper-ah chuan heti zawng hi kan han tarlan nial nual theih chin chu a ni rih a. Heta kan ziak chhunte pawh hi duh angin kan la hrechiang tawk zo lo hle mai. An hming kan la tarlan theih loh pawh mi tam zawk an la awm tih kan hrechiang a. Puan ngo zawha inngai lovin bul kan tan det det chauhvah kan inngai. Chhunzawm zel theih nan a hria apiang tawiawmna kan sawm zui nghal a, kan ziah chhunah pawh hian tihdik ngai leh sawifiah tul apiangte inhriattir tlan zel ni se.             

He paper hi LAWMTHU a tihtawp ka duh a. Chu chu Footnotes leh Reference tia dah lovin Acknowledgement-ah ka khung khawm vek mai anga. Chhiar theih tur lehkha lo ziaktute zawng zawng hnenah lawmthu ka sawi duh a, hmaichhana ka zawh theih chhun chhun ho te pawh lawmthu ka hrilh nawn leh vek a. Tin, ralkhat atanga taima taka thu bengvarthlak tak tak min rawn hrilha lehkha min rawn thawntute zawng zawng pawh tih tak zetin lawmthu ka hrilh nawn mawlh mawlh nghal bawk e.

            Chung mite zinga an hming ka tarlan loh theih loh hote chu

            (1) Upa R.Vanlalnghaka, Phulpui amiin 13.8.1988-a lehkha min rawn thawn atangin Chali chanchin hi ka lo hriat fiah belh theih phah a.                                                  (2) Upa Chawngbuaia fapa, Upa C.Lalkungan a pa chanchin ziakin min rawn hriattir bawk a.                                                                                                                                 (3) Pu Thangvunga Pachuau Champhai Venglai amiin Thu leh Hla November 1980 Issue-a Kapruma chanchin leh a hla phuah chungchang a ziak kha ka chhawr tangkai hle a.

            (4) Upa Kaia, Zanlawn chuan 11.8.1988 khan Puna chanchin lehkhathawnin min rawn hrilh a, a bengvarthlak hle mai.                                                                                  (5) Kaphleian Durtlang Damdawi ina a awm laia a phuah chanchin hi chutih laia Nurse training lai, tuna pitar tu mawng bĂȘng ni tawh thiau – Pi Khualthangi Ramhlun South, Pi Sapzingi leh Pi Lalzingi Mission Veng amite awka atangin ka hre thei a, an chungah ka lawm takzet a ni.                                                                                            (6) Upa F.Saithanga, Lunglei Venglaiin a pa, P.Saitawna chanchin leh a hla phuah dan te sawiin 16.10.1988 khan tawngkain kan inbe thei bawk a, anni nufaa chungah hian ka lawm em em bawk.                                                                                            (7)Pu Lalnunmawia, Darlawn Primary School Teacher chuan a pa, Upa Saptawna chanchin leh a hla phuahte min rawn hrilhin lehkha tum hnih ngawt – 17.9.1988-ah leh 21.9.1988-ah a rawn ziak a, chuta tang chuan Upa Saptawna hla phuah thu hi ka lo ziak thei ta a ni.                                                                                 

            (8) Taivela chanchin hi tawngkain a fapa Pu Thanzama hnen atangin Champhai Electric Venga an inah ka dawng a, tin, Pu H.Lianruma (Pu Thanzama fapa) hnen atangin 16.7.1988 khan ziakin Taivela chanchin ka lo dawng leh bawk a, a tihzia hle mai.       

            (9) Upa Chawngauva, Chawngtlai hnen atangin Thangvungi chanchin hi tam tak ka hriat belh a, a chungah lawmthu ka sawi bawk e.                                             

             (10) Pu Vanbuka nupui Pi Zawmi (Lalzawmliani) nen 28.10.1988 khan Dawrpui Venga an inah kan inkawm thei a, lawmawm ka ti hle a ni.                                   

            (11) Pu Zawngauva chanchin leh a hla phuah thu hi a fapa Pu C.Dinthanga hnen atanga 6.10.1988-a ka hriat a ni.                                                                            

 (12) Upa Khualzika Buhban chuan 3.10.1988 khan Ziaka (Upa Ziakkawia) chanchin tawi min rawn hrilh bawk a, a chungah lawmthu ka sawi bawk a ni.

            Heng an chanchin kan hriat theih chhun chhun kan ziakte hi dik hlel deuh emaw, famkim tawk lo lai te a awm thahnem hle ang tih hre reng chungin, a aia chipchiar zawk leh kimchang zawka ziak belh zel turin chhiartute zawng zawng ka sawm nghal bawk e.           


Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia