30.          VANKHAMA  LEH  A  HLATE                                                                                 Lalsangdeli Fanai               

VANKHAMA hi August ni 24, 1906 khan Diarkhaiah a piang a. A pa chu Vanchhunga, Mizo tirhkoh hmasa ber te zinga mi a ni a, a nu chu Thanglianpuii a ni. Kum thum mi a nihin Aizawlah an lo pem lut a. Kum sarih a nihin Primary School-ah a lut tan a, Silchar, Shillong leh Calcutta-ah te zirin pawl riat a zir thleng a ni. Fa sawm leh pali a nei a. December 30, 1970 khan ama in, Dawrpui Veng, Aizawlah a boral ta a ni.

A hlate hi a phuah kum ziakin a lo dah lem lova, a kum dik tak hriat a har hle. Hriat dan a inang lo nual bawk. Chuvangin chumi kum vel tih a ni deuh vek mai. Lehkha a zir thui lo na a, a pian leh murna ten a zir a niang chu, a hla thluk leh a vuak te hi an changkang hle. An vanglai khan Sap hla in Mizo te beng a lo chiah tan tawh bawk a, chu chuan a hla thluk leh vuakah nghawng a nei thui hle bawk niin a lang a ani. Minor notes phei hi chu a ni tluka zep nalh hi an awm lo emaw tih mai tur  a ni.

Thlirho a remchan zawk nan Vankhama hlate hi chi li ah then ta ila :

(1)  Krismas Hla

(2) Hla lenglawng

(3) Ram hmangaih hla

(4) Lengzem hla

Hla 45 lai a phuah a, chung atang chuan kan zirho bik atan hla sawm leh pali thlan chhuah a ni a. A hla zawng zawng han thlir ho pawh a chakawm hle a, mahse hun in min daih lo va.

Vankhama hlate hi vawi khat chhiara hriatthiam mai harsa tak a ni hlawm a. A thu hman dan leh remkhawm dan te hian belhchian a dawl hle a. Lalthankima phei chuan, “Pu Vankhama hlate hi chu Michael Angelo-in sailungvar atanga milim (sculpture) uluk tak mai leh belhchian dawl em ema a chher chhuah ang hi a ni e,” a lo ti hial thin a ni.

1.      Krismas hlate :

‘Hun leh kum a lo ral hian’ tih leh, ‘Krimas kan lawmna ni ber’ tih hi 1955 vela a phuah niin a lang. Isua Krista pian lawmna leh a ropuina bakah, tuar tura piang a nihzia  a sawi tel a.Pathian leh mihringte inzawmna sualin a lo chhut chah tawh chu a  lo inzawm leh ta a; inzawm lo chu a lo inzawm leh ta a; inrem lo chu lo inrem lehin, Pa Pathian lung a lo awi leh ta a. Chu Lungawina tur chuan Isua’n a tuar a ngai a, Isua chu vanin a hnawl tawh hnu lei sual tak mai leh van inkara remna thuthlung lo siamtu, SA UI TANNA chu a lo ni ta a ni. Hei hi Kristiante thurin leh kan innghahna bulpui ber a ni.

2.     Hla lenglawng :

“Tlaizawng par” tih hla hi 1950 vela phuah a ni awm e. He hla tlar hmasa ber hi,”Lal pian hun champha  a lo ni a,” tih a nih avangin, ngaihtuah chiang lem lo tan chuan Kirsmas hla emaw tih pawh a awl hle ang. Tin, Tlaizawng par hun leh Krismas thlen hun a inan avangin he hla hian Krismas huna sak pawh a hlawh viau nghe nghe.

Tlaizawng kung lian vak lo, par khat ve tlat si bulah chawp leh chilhin a phuah a ni a. Lehkhapuan han ziahna mai tur a nei silova, a sikret bawmah hawrawp te reuh te tein a hla thu tlangpui chu a ziak ta mai a. Vankhama khan inspiration a neih veleh, theihnghilh leh mai hlauvin lehkha themah ti hia  a ziak mai thin a ni.      

Tlaizawng par mawi a tihzia leh a mawina huhnag a han sawi danah te hian suangtuahna thuk tak mai a hmang a, chhun lamah chuan khuai te, phengphehlep te, sava ten an bawm a, khua a lo thim a, an kalsan lo thei ta lova. Nimahsela a par chu a mawi ema avangin kalsan phal chi a nih lohzia leh amah ngei pawhin kalsan har a tihzia a han sawi danah hian, chu suangtuahna thuk tak mai chu a lo lang ta a, ‘Riahrun an lum che’ em ni khuavang ten a han ti ta ani. “Thim hnuaiah pawh khuavang te tal hian an la awm chilh ang che a”, tiin a suangtuahna a kal thui em em a. English literature a romantic imagination an tih ang hi a ni ve mai lawm mawni chu aw, tih a awl hle thin a, a ropui hle mai.

“Tlai tla in zuk liam lul rawh”  tih pawh hi Tlaizawng par phuah dan kalhmang ang bawkin ni khi a bia a. A hla pumpui hi ni tla thuai thuai tura ngenna leh a chhan a sawina a ni a. He hla hi ama mimal duhdan  leh duhthusam mai ni loivin, mizote inkawm dan leh kan zia pakhat a sawichhuahna a ni.                                                

Engang tehreng nge ni, he hla hi a mawi tehlul nen, thangtharte zingah hian hria an tam lo hle in ka hria a, a fate pawh hian an sa lar tawk lo em mawni chu aw, tih rum rum pawh a awl hle a. A fanu Vanlalruati’n All India Radio ah a record tawh daih na a, a hla dangte ang hi chuan a larr ve lo tlat mai.                                             

Hla mawi tak mai, sak har angreng tak a ni a. Vansanga ni chu liam thuai thuai sela, thenrual hmun hrang hrang a hnathawka kalbote chu mahni in theuha lo haw leh tawh sela. Thla lo chhuak se, a eng mawi tak, hahdam thlak tak maiah chuan nula leh tlangvalte chu han inkawm tlang leh tawh ila a ti a.                                                 

A biak ber Ni awmna vansang tak mai leh, a  hla thluk pawh hi a inmil viau mai a. A tlar tawp ber note te phei hi chu sang voh voh tak a ni. Hla phuah mi ni ta chu, a hriatloh laiin ni awmna vansang tak hian he hla thluk a siam lai hian a lo kaihruai em ni ang aw, te pawh a tih theih hial a ni.                                                                                

“Hnuchham riang hmun hi” 1950 vela a phuah a ni a, khawngaih hnuchham tia hriat a ni bawk. Lalhmingliana(Salvation Army) hoin he hnuchham chawmna in tanpuina hi an kawm dawn a. Vankhama chu thawhlawm khawnnan hla min sak sak rawh an ti a. He hla hian “Mi nu leh Pa a vel hnem (Vankhama tawngkam ngei a ni” hle a, thawhlawm pawh an hmuh thathnem phah hle a ni.                                           

Vankhama kha naupang ngainatawm tak leh lawm tak mai mi a ni a. A thenawma seilian ka ni a, naupang te hi min chi hle thin a, min chhaih pawh a taima hle a. A palen em avang khan hlaua hle ta tang tang lah kan bo lo. Kan duh hun hunah, hawh u, Pu Vankhama thawnthu I sawi ang u kan ti thin a. Thinlanga thawnthu ringawt hi kan sawi tir thin a. Vawikhat mah ka sawi zing tawh em mai, ka peih tawh lo a ti ngai lova. Thawnthu mahni fate pawh vawi khatmah hrilh peih lo tan chuan mak tih loh rual a nilo. Naupang te chungah dawhtheihna a lo nei mange aw, ka ti fo thin a ni. Hetianga naupang ning ngailo tan chuan, hnuchham hna rilru khawih tak a phuah hi thil harsa a ni love.

“Khawtlang lunglen” hla phuah tu te hi mi lungleng thei tak an ni ka ti thin a. han ngaihtuah mai chuan “Di zuna chhawl ang uai” a nih lih pawhin, thiante leh nunhlui ngaia lunglen te, mitthi ngaih te hi an lung ti leng tu chu ni berin a lang a. Vankhaman a lungti lengtu a han sawi ve tak tak chuan chutiang lam rawng a kai reng reng lo. Zoram timawitu leh tinuamtu nungcha leh sava chi hrang hrang te, a hun a zira nipui par zam der der te, tlangsam parin a bawh khat tlat tlang leh mualte, nihawite, naupang leh tar, ram lama liam ve theilo dai a an thawm ri te leh tlangvalte’n lungleng taka hnah an tum hlarh hlarh te, nu hoin herhawt-a la an har ri riai riaite leh arpui tui zo han kawkawdak te chuan a lung a tileng a.                              

Milem ziak miin rawng chi hrang hranga milem mawi tak an ziak angin, Vankhama hian thu in Zokhua leh a chhehvela thing leh maute, pangpar te, nungcha te lem hi a lo ziak a. Thingtlang nun hmu ngailo tan pawh World Picture mawi tak a hnutchhiah avangin, thingtlang nun leh a chhehvel boruak te chu mitthla in a hmuh theih ve mai a ni.

3.     Ram hmangaih hla :  

‘ Ram hmangaih hla’ tiin he hla pathum “rimawi ram”, ‘Indopui pahnihna’ leh ‘motor kawng’ te hi thliar hran an ni na a, ram hmangaih vanga thi leh thau pawlha inpek zawhna lam chu sawi hran lo va. Nimahsela ram hmangaihte, ram tana rual awhna te, thahnemngaihna te a nih zia chu heng hla ah te hian a lang chhuak a. Ram duattu chu ram leh a chhunga thil awmte, awm tan mekte, la awm tur te leh awm ve se a tih te chu a lo chik thin a, a lo suangtuah thin a. Zoram hi rual a awh pui hle thin a ni tih a hla atangin kan chhui zel anga.  ‘Rimawi ram’ hi 1938-39 vel a phuah niin a hriat a. Zoram hi engtin nge rimawi ram a lo nih chu le? Kan tih chuan hengte hi kan ram rimawi ramsa siamtu te chu an ni.            

            Chhun lamah chuan huiva, rengchal, ngirtling, leithang leh thuva te an ni a. Zan lamah chuan losul, kawrnu, pawnga, chheri, katchat, baki, buka te an ni a. Zing lamah thung chuan chinrang leh rengchal pa te an ni.                                                

Perhpawng chu “Pawnga” a ti a, bak chu “Baki” a ti a. Gender thliar tumna lam ni lovin a hla rhythm atana rem leh mawi a zawng mai a ni ang.                                          

Heng thawm nei chi te bakah hian boruak ti rimtui tu herhse te, khiang te leh ngiau parte pawh a sawi tel a. Ngiau par hi Pu Vankhama khan a duh em em a, bawrhsap huan (tuna Governor huan)-a ngiau par tlate hi a rawn keng haw ve ve a, a hnim vung vung thin ani. Thawm rimawi te hian min “awi” a, a par rimtui ten min ‘thawi’ a ti a ni.

4.     Lengzem hlate :

Kan thlan chhuah lengzem hla pali zinga pahnih te hi sap hla thluk tawma phuah a ni a. Thlir hmasakah I lo nei ila. “Zawlkhawhermawii” tih hla hi 1938 vela phuah a ni a. He hla thlukk hi thangtharten a sap hla an hriat dan chu “Daddy boy” tih hla hi a ni a. Hei pawh hi “Londonderry Air” tih hla thluk tawma phuah ani tho a. Vankhama pawh hian ‘Londonderry Air’ tih hian a hre hmasa zawk a, a thluk tawma a hla phuah hma hian Pi Zaii te, P.S. Chawngthu te nen piano leh violin in an tum thin a ni.     

‘Thangril bawh ar lo pau, val ka chhing nemaw’ tiin a hmang a. ‘Pau’ hi hmar tawng a ni a, ‘Ar khuang’ sawi nan a hmang a. ‘Khawtlang lunglen’ tih hlaah pawh kha, ‘Chun herawt pau tui lawm ar in chhawn e’, a ti bawk a. Herawt her ri sawi nan a hmang thung a. A sawi a sawi pawhin, ‘thangril bawh ar pau’, ‘chun herawt pau’ han tih chu a sap tawng takin, a musical bik riauin a hriat tlat a ni.                         

Lengzem hlaah tehkhin nan (simile) hman uar ber te zingah chuan, ‘Senhri par’ hi ani awm e. ‘Zawlkhawhermawii’ tih hlaah pawh hian, chang khatna tkar tawp berah ‘chhak senhri para ianga leng Zawlkhawhermawii’ a ti a. Hmangaihna tih hlaah pawh chang hnihna tlar thumna ah, ‘chhaka vulmawi senhri par a iang teng kha’ a ti leh a. Senhri hi chuti taka parmawi em em zawng a ni lo. Mahse a tam lem loh avangin hlut leh ngaihsak a hlawh a ni ber awm e. Chutiang bawk chuan nula a duhthusam thlap chu an tam lovin, a hmuh chhun chu a hlutzia sawi nan he tehkhin hi a hmang a ni.

‘Chhawl ang hian ka uai’ tih tehkhinna pawh hi he hla leh ‘Khawtlang lunglen’ tih hlaah a hmang a. Tehkhinna chi hrang hrang he hla (Zawlkhawhermawii) ah hian a tam hle a. Sap hla thluk a tawm lehna chu ‘Awmkhawhar lenkawl ka han thlir a’ (1940 hma lam) hi ani a. He hla hi ‘Aloha De’ tih hla thluk tawm a ni a, Hawaii Lalnu phuahna a ni an ti a. Chu chu sap hoin English tawngin hla an siam ve leh a, Hawaii hlaa a thu ang chiaha lehlin in (Literature translation) a nih leh nih loh chu hriat theih a ni meuh lo a. Engpawhnise, he hla hi Vankhama chuan gramaphone atangin a lo hria a ni.

Hetih hunlai hian a bialnu vhu khaw chhak lamah a zin dawn a, Vankham hnenah chuan, Post Office Hrangtur Zotlangah kan leng dawn a , hemi tlang lam thlir hian I rilru I lo dah dawn nia (a tawngkam ang chiah a ni tawh kher lo ang) tiin thu a chah a. Ti chuan Tuikhuahtlang lam panin a chho ta a ni.                                    

Vankhama kha mi thil chik tak leh duh uluk tak a nih ang bawkin a hla phuahte hi a uluk a. A thluk a siam dan thlengin a duh tui a, chuvangin belhchian a dawl a. A hla mawi tak hi sak dik a hra a,sak thiam lah a har bawk a. Ama hriata diklo deuha an lo sak pawhin a dik zawk a hrilh peih reng thin a ni. Hla sak dik har leh sak thiam har kan tihte pawh hi hla sak hahthlak chu a ni hauh si lo. Mizo hla changkang leh belhchian dawl hmasate zingah hian Vankhama hlate hi hmahruaitu zingah an tel a ni ti ila, kan tisual lo ang. A sulhnu ropui tak leh hlu tak mai hi vawng tha tu tur chu Zofate hi kan ni e.

VANKHAMA  HLA PHUAHTE :

1.           Zawlkhaw zopui tlang khan thuamah

2.          Awmkhawhar lenkawl ka han thlir a

3.          Mahten kawlkung a tlaitlan

4.          Zawlkhawhermawii

5.          Tawnmang emaw lunglem ka nei lo

6.          Kum sul lo vei puan ang lo thar leh ta

7.          Pa ruat van lal fapa

8.         Mim ang kan piang hmun ta silo

9.          Hun leh kum a lo ral hian

10.          A chul tawh hnu kum leh kan hun hluite

11.       Mizo Vaihlo

12.      Ka meitalh

13.       Aw, mahriak tuanna khua hei ang zauvan

14.      Min ngaidam rawh

15.       Rimawi ram

16.      A hlimthla

17.       A hmangaihna

18.                A lenna run chhung ka hawi vel a

19.      Han thlir ve u, za lam phei saw

20.         Tlai tla in liam lul rawh

21.      Ka perhkhuang

22.         Indo reh lai

23.          Turnipui a liam a si ar thangvan a kai e

24.         Der mai min bum lua em e

25.          Rauthla leng

26.         Zawlkhawpui nuam thingsir hnuaiah

27.          Ka thlir zel dawn

28.         Lungrun hlim ten seih rawh

29.         Lenlai ni te hi

30.         Khawtlang lunglen

31.      Chhawrthla pui eng thangvan lam han thlir i

32.          I tan rinawmin ka awm tlat ang

33.          Hril leh sawi nan mai  hian ka ti

34.          Hmel hmuh loh ngaiin ka hnim ngailo

35.          Ka tukchhuak in maw zir lo a

36.          Tlaizawng par

37.Khawngaih hnuchham

38.         Motor kawng hla

39.          Krismas kan lawmna ni ber

40.         Duhlai tuak thar te

41.      Shield dawnnna

42.         He in I biak buk ni tura (Mission Veng Biakin)

43.          I din chhuak em eich ti

44.         Ka hmun In pui

45.          Khual tha

46.         Mahni nun kan lainat hi

47.          Dawn titam mai zawng I lo ni

48.         MZP kutpui hla

Sap hla atang a lehlin :

(1)  Aw tahchuan kan cheng za ngei ang (Shall we gather at the river)

(2) Hun luiah (Sweet By and By)

(3) Hringnun tawp (sunset gate)

(4) Lalpa min hrereng rawh (O Lord, remember me)

(5) Chhawrthlapui thangvan a lo en in (When the moon come over the mountain)*

Comments

  1. A hla thu ho hi en tur awm se ka ti hle mai, ka mamawh khawp mai si a.

    ReplyDelete
    Replies
    1. A pawi hle mai, zirlaibu ami ang ngial2 bak hi chu source ka nei thei biklo si a, awm se chu dah ila ka duh khawp mai.

      Delete
  2. Pau chungchang hi midang dang ziak ka hmu nual tawh a, chunga chuan heta i sawi ang tho hian Hmar ṭawng thumal angin an chhuah zel a. Vawikhatmah sawiselna emaw hnialna ṭawngkam ka la tichhuak ngailo. Miin a hriatlo avanga a tisual palh nitura ka ngai mai ṭhin a. Mahse, hetianga ziak meuha dah a ni si hi chuan ṭhangthar zelte'n a diklovin an hre zel dawn tlat. Pau tih hi 'ṭawng' tihna niin Paite ṭawng, Paite thumal a ni zawk. 'Hon pau in.' ti ila, 'rawn ṭawng rawh' tihna a ni mai. Pau ti deuh tawpin he thumal hrim hrim hi Hmar Ṭawnga hman leh a hmanna ṭhin awm ang hriat a ni lo. Heng Paite, Simte, Gangte, Vaiphei, Kuki (Thado) ho ṭawnga erawh a awm a, an hmang mek zel bawk a ni.

    ReplyDelete

Post a Comment

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia