39. LALZOVA  LEH  A  HLATE                                                                                  C.Lalchungnunga

LUNGLEI dai fema “Sawrkar huan” an tih thin lui te reuhte a Pastor Challianan (amah hian rawngbawlna sang zawkah min kalsan tawh a) kum 1941-a nula paruk leh tlangval pali baptisma a chantir lai khan, chung zinga pakhat chu Mizoram hla phuah thiam hmingthang, a hunlai leh thangthar lo la piang zel tur te zingah pawh a hming a dai tawh lo tur a lo hnimpil ve reng a ni tih hre tak ang maw!                

            Upain zaithiam te an sawi hian, “Lelte a hmuam a ni” an ti thin a. Lalzova erawh hi chuan Mizo (Duhlian) tawnga thu leh hla mawi ber ber a phuah teuh mai a, a tul tih hun hunah a duhtawk lek lekin a phuhchhuak zung zung mai a ni berin a lang. Mihring nun, nula leh tlangval kara hmangaihna leh Mizoram leilung mawi tak mai hi a hla thupui siamsaktu an ni deuh ber a. Lalzova hming sawi reng reng hi chuan Mizoram tlang leh mual mawi tak tak te, romei zam, ni tla eng mawi tak leh zan thla eng lung ti leng tak takte, Mizo hnahthlak diktak nula fel, hawihhawm leh hmeltha tak tak te, a taka kan hmun aia nalh leh ngaihnobei, suangtuahna khawvela duhthusam tling pha thah kha rilru ah an lo lang nghal uai uai mai a ni.                       

            Chumi rual rual chuan rimawi dang leh tingtang ri te, mi lungleng zaithiam thawmte hre nghal hian ka inhre thin a ni. Chuti khawp chuan  Lalzova hlate hian kan hnam nun leh zia, kan ram leilung leh khawsak danah te hian zung a kaih nghet tlat a, a hlaah te hian a tilang chiang thei em em thin a ni.                                         

            Mizo dik tak, Zoram kum 1920 hnu lama pianga seilian zingah hian Lalzova hla sa ngai lova nulat tlangval hun hmang liamte an tlem hlein a rinawm. Ama damlaia a hla darh chakzia leh Zoram dung leh vang a denchhuah thin zia te chu sawi chiang thei tawh lo mah ila, tun thlenga kum sawmli hnu pawha a hlate tlanglawn taka kan la sak avang ngawt pawh hian a hlate hi an thain mitin ngainat a hlawh chiang hle tih hriat a ni. A hlate hi a hunlaia lar mai ni lovin, Mizo kan nih chhung daih tur ang chu, hla tar theilo an ni deuh hawlh mai.                     

Hei hi a chhan nia lang chu, Lalzova hian mi tam berte rilru putzia phawkchhuaka hla a phuah thiam vang a ni thei awm e. Mi chungah a leng lova, a chapo lova, mi tam berte tana (universal appeal neia) hla a phuah thin vang a ni. Chuvangin a hlate hi mi lian leh hausaten duh taka an sak lai meikin, mi rethei leh thingtlanga khawsa te hlei hleiin mahni inngaihbel takin an lo sa ve thei tho a ni. A tahna kan tawmpui theih laiin a lawmna pawh kan lawmna a ni ve thei zel a ni. Hei vang hian Lalzova hlate hi mi tam berin kan tana phuah emaw kan ti thei zel a, a phuahtu nih lo chuh ve hial tute kan lo awm ta pawh hi a mawh lo ve!                  

Lalzova pian leh murna leh a seilen dan hi chu lehkhabu leh article-ah a awm neuh neuh ta bawk a, tun tumah hi chuan chutiang lam chu kan chhui zau lovang a, chhuitu hmasa ten a bua an lo siam tawhte hi rintlak viauin ka hria a. Keipawh Lunglei (Lalzova pianna) bul Serkawna piang leh Seilian ka ni a, rual u zawkte zarah Lalzova hla leh a chanchin hi chu naupan tet atanga kan lo dawnsawn ve fo a ni a. A naute nen High School kal tlangin tun thleng hian Aizawlah te sorkar hna thawkin kan awmho ta zel a. Tin, ka thiannu nu (ka pizawn Rothangi) hi Lalzovan “Khiangawii” tia hla a phuahsak hi a ni a. Aizawla an lo zin chang hian Lalzova chanchin a hriat dan te zawh ka ching ve thin a. A pian leh murna, a lehkha zirdan leh a khawsak danah hi chuan chhuitu hmasate lo tarlan tawh hi an pawm tlang viauin ka hria a.                                                                                                                                 Chhuitu tam ber te  leh a chhungte hnen atanga kan hriat danin, kum 1924 December ni 2-ah Lungleiah a piang a. Kum 1940 vel atanga 1945 vel chhung khan a hla kan hriat theih ang ang hi a phuah a. December ni 8, 1945-ah Lunglei khuaah bawk a lo boral ta a ni. Kum 21 mi niin a boral a nih chu. A damchhung hun tawizia leh a hla phuah chhung kum 5 emaw lek ngaihtuah chuan hetiang em ema hla tha leh ropui a phuah mai hi a mak hle a. A rilru pawh a la puitling em dawn emaw ni tih rual lek ni siin, mi tin, naupang leh upate tan pawha hla tha leh belhchian dawl a lo phuah teuh mai hi, a pianpui thiamna tih loh rual a ni lo.                                          

Hetiang zawnga han chhui chang hi chuan hnam dang hla phuah thiam, naupang te, Sap rama John Keats-a te nen khan an inang ka ti fo thin. An lunglen theih em em dan te pawh hi a inang tlang hle a ni. Scotland rama Robert Burns-a te nen pawh inhnaih tak an ni. An pathum hian hmangaihna tuipuiah an invai kual pap pap vek a, Keats-a hi tlemin a han invai thui fal a, tichuan hmangaihna bakah dikna leh Mawina a hmu fiah a, “A thing of beauty is a joy forever” tih te, “Beauty is truth” ti tein a ngaihdan tlang a kawm thei a. Robert Burns-a erawh hi chuan hmangaihna hi a hun tawp thlengin a buaipui tluanchhuak thak a, Lalzova nen unau an ni ngawt mai.

A hla phuahhmang (style) : Lalzova hlate hi a tlangpuiin thil pakhat thlur bik neia ngaihtuahna kal zel atanga phuah chhuah a ni deuh ber a. Hemi kawngah hi chuan Sap hovin ‘Lyrical’ an tih ang chi a phuah an ni ber. Tin, ‘lyrical’ rau rauah pawh mi nihdan zul leh hla phuah dan tur kawnga tute emaw khuahkhirhna hnuaia phuah ni lovin, ama irawm chhuaka mahni lunglen dan dana phuah mai a ni. Tin dan (style) bik lutuk pawh a nei lo.

            Tawngkam hman uar bik deuh erawh chu a nei a. Entir nan, ‘Odi’ tih te, ‘Di’ (ngaihzawng) tihna tur ‘D’ ringawt dahte a ching viau. A hla tam takah amah a indah “riang” fo bawk. He inngaihtlawmna avang hian a ni mai thei, hla tha tak tak a phuah theihna pawh hi Sapho bawkin, “Poetry and love are done best in empty stomach” an tih ang deuhvin, dinhmun chhia leh chan chau zawka ding te hian hla tha an phuah fo zawk a ni. Pa lungawi, pa lungleng an vang hle thin. Chutiang chuan Lalzova pawh hian a hla phuah chhan nula te chu “Cho rual loh”, “phuloh leng”, “Mi u” ti tein a sawi thin a. “Luah loh” an nihna chhan chu a “Luah zo lo” a ni thin awm e. Heng tawngkawm te hi Lalzova hian a uar hle a ni.

            A hla tam ber chu nula leh tlangval inkara thil engemaw lo thleng atanga suangtuahna kal zui zel, a chang phei chuan duhthusam emaw, zeldin ang deuh te pawh pawlh chho deuh nual a, chu chu hlaa han phuah chhuah deuh tak a ni fo va. Hetah hi chuan “Romantic poet” emaw, “Romantic Songwriter” emaw han tih loh rual a ni lo.   

            Hla chi dang a phuah tam lo hle a, thil sawifiahna emaw, hrilhchhawnna lam (narration) phei chu hla dang kara tlar hnih khat lo lang ve zauh thin tih loh chu a awm lo tluk a ni. Mi zirtir leh kaihhruai tumna lam (philosophical) a nei tam vak lo bawk.Sakhuana lamah chuan Krismas hlate tiamin Pathian hla pathum vel a nei chauh a ni.

            Lalzova hla tam ber hi chang neia siam an ni a. A tam zawkah thunawn a awm bawk. Hla, Saphovin ‘song’ an tih ang an ni ber a, “Poem” an tling chiah lo. Chuti chung chuan a hla tam tak leh a phuahtu ngaihtuahna kal vel hi chu a ropui em em a, ‘poetical’ tak tak a ni nual mai. Entir nan, “Mangtha, Mangtha” (Aw, kan nunhlui hmanlai thlirin) tih hla te, “ A NA A NI” tih te, “Zu leh Sa” tih te, “Leitlang khawpui” tih te, “Ka rawn fang leh” (Luah loh Lungdi) tih te leh a hla dang thenkhatte hi chu a sak nuam eltiang mah se, a chhiara chhiar leh, a zira zir ralah pawh rilru tak tak hmanna khawp a tling a ni.A ngaihdan leh kan ngaihdan a inan lohna lai te hlei hlei hi a zir tinuamtu an ni dawn a ni. A tir lama kan sawi tak ang khan, Lalzova hlaah hian Mizo nun chi hrang hrang te, ama hun lai chanchin leh khawtlang nunte leh kan nun mawizia te a lang thin a ni.                                                                                          

Lalzova hian tawng upa a hmang tam lo hle mai. A hla tam berte phei hi chu a hun lai chuan tawng tuallenga phuan an ni mai awm mange tih awl a ni. Tun lai thangthar lehzual, ram buai hnua piangte tan pawh hian han hrilhfiah deuh ngai hi chu a awm zeuh chauh a ni. Mahse a thu chheh leh a thumal inhmeh hmandan (arrangement and choice of words) a thiam em em mai a. A han dah rem hnu hi chuan tawngkam tualleng ni awm tak pawh hi a hla thu dap zel mai a ni. Hla thu atana tawngkam awl, mi tin hriat thiam theih, hla thu mawi tak si a hmang thiam hi Lalzova danglamna a ni.           

Amah hi kum 21 leh ni 5 a nih chiahin a boral a, kum 21-na hi chu a hla phuah kum a ni tawh lova, a hun tawp lam phei hi chu nat nan a hmang a ni. Zirna lamah chuan High School pawh a zo lo va. Chuvangin hnam fing zawkte literature leh philosophy te chu a chhiar tam lo hle turah ngai ila. Mizo hla phuah thiam hmasate chanchin pawh kha chipchiarin a zir ngut lovin a rinawm. An hun lai khan tun laia kan College zirtirtute anga ‘research’ han bei an la awm loh hmel a. An hriatna hnar berte chu upa titi leh thu leh hla inhlanchhawn a ni deuh ber ang. Chuvangin a hlaah hian hmanlai hla phuahthiamte tawngkam leh style a tam lo hle. Lianchhiari leh Awithangpa erawh chuan tlemte chauh chuan an “influence” ve a ni mai awm mange aw, a tih theih chauh a.    

Mi tihdan hmang a la ve a nih pawhin, kan rama harhna tum hrang hranga a lo thlen lai vela Pathian hla Mizo hla phuahthiamte ngeiin an phuah (Sap hla lehlin ni lo) kha entawnin, Lengzem hla a phuah ve thung a ni ange, tiin a ngaihruat theih a ni. Chuvangin a hla phuah danah hian mahnia thil thar dapchhuah theihna (originality) a nei tha em em a. Thangthar tan hla phuah dan thar, tlar thum ai emaw, chheih zai thluk ngai hlir emaw ni tawh si lo, a tichhuak a ni ber mai.

A thiamzia tilangtu :  A phuah chhan (bacgkground) leh tu a phuahna nge tih lam chu tun tumah chuan kan chhui lo ang a. A hla that dan (quality) hrim hrim kan chhui dawn a ni a. Chuvangin a tul zual chang chauhvin chhui zauna dang chu kan telh ang a, a hla chinah deuh ngawt kan ngaihtuahna I han hmang dawn teh ang. Thumal leh  mi tin hriat thiam phak, hla thu pawh ang lo lek lek khawpa tawngkam mawl hian kan khawvel thil vawrtawp, kan dam chhan tak meuh sawina, han sak meuh chuan hla ta ngawih ngawih si hian a ngaihtuahna a hailang thiam em em a ni. A sawi tum a rilrin a thuk si a, mi tam ber hriat thiam theiha dah turin tawngkam mawl leh tluangtlam hman nachang a hria hi Lalzova te ang tan lo chuan tih chi a ni lo.                                                                                                                                                Tin, thu tihtawi (economy) a thiam em em a, thumal sawm chauh hmangin a dam chhung awmzia a hril zo vek a ni. He hlaa thu dang leh chang dang lo awm ve hi chu he lai tlar hnih sawi zauna (expansion) mai a ni tawh. He hla bul tanna (opening lines) tlar hnih hian a hla dang zawng zawng deuhthaw pawh a hrilhfiah a ni mai lawm ni chu aw, tih theih a ni. Hla tlar hnih hi Lalzova damchhung nun a nih deuh mai laiin, nula leh tlangval tam berte nun a ni tel a. He khawvel thilah chuan lungawi tawk kan awm loh avangin khawvel awm chhung hi chuan he hla tlar hnih hi chu a dik reng ringawt mai dawn a ni.                                            He hlaah mai pawh hian thu mawl te tea siam, tawngkam mawi lamah chuan a lehchuang awm thei tawh si lo kan hmu nual mai. Entirnan :

            Ka tap thin nunhlui ngaiin,                                                                                                           Ka damchhan ka luah zo si lo.     

            Nun hlui I han thlir suihlunglenin…

            Dawn kir the Parte…                                                                                                                       Bangin ka mawi lo nang ngaih.                           

            Aw kan nun khua hrui angin,                                                                                                       A la sei dawn sia lunglun,

Tih te a inzep nawk mai. Hei mah mah a hla phuah hmasak ber pawl zinga mi, a rilru a la puitlin tak tak hmaa a phuah a ni lehnghal.                                                                                       A hla zawng zawng kan sawi chipchiar seng lo ang a. Lalzova hlain mi a hipna em em pakhat chu, a bul tanna, a chang khatnaah pawh a tlar hmasa ber leh a dawttu vel (opening lines) dawna a rilru zawng zawng luah khattu, lungchhiatna emaw, a tah chhan emaw, a hla laipui ber kha a tir tlar hmasaah hian a au chhuahpui thuai mai thin a. Kha au ri hre tawh laklawh tan chuan a chang tawpna thlenga a thusawi kha ngaihthlak leh theih a ni thin lo.        Hla phuah thiam dangte kan sawi nep tumna ni lovin, Lalzova hla phuah thiam dan tihlan nan hengte hi khaikhin nan tarlang ila :

1. Mi dang     : Biahthu Di lehlam lehlama hrilh chu,                                                                             Kei zawngin ka ngai thiamlo kumtluangin.

    Lalzova      : Aw I thinlai zo thing rihnim,                                                                                                         Chhawl ang thle tawn hi a pawi ber.

2. Midang      : Ka duh ber mai leh lawmna ka chan ai chuan,                                                              Thlafam dairial ka chang zawk ang.

  Lalzova        : Kumtluang lungkham ka luah loha ai chuan                                                                             Fam ila kan chhimtlang khaw dai ngeiah.

3. Midang      : Zaleng dang nen suihlung ruala lengin,                                                                                       Thapui mitthlain ka chan thin che.

   Lalzova       : Thaval dang nen nui hiauva lengin,                                                                                              Parte ka tawng thin che.

4. Mi dang     : Thaikawiin Biahthu di hril zel ang aw,

   Lalzova       :  Hrilh lai puan ang hian I bang lawng aw.

            Hengte hi a then chauh a ni a, tarlan vek sen a ni lovang. Thangthar lehzual hlate nena khaikhin dawn phei chuan sawi chhuah tur a tam thei hle ang. Amaherawhchu, kan sawi tawh ang khan, Lalzova thusawi te hi a fiah bik e kan ti a ni lova, a sawi dan (flow) erawh hi chu hla atan chuan a inrem zual deuhvin a lang thin.

Hmahruaitu a nihna : A hma lama kan sawi tawh ang khan, Lalzova hian Mizo lengzem zaiah hian hmahruaitu nihna pawimawh tak a nei a ni. A hun hma leh a hunlai thleng hian Mizo nula tlangvalte inlem hla ber chu pi pute tlar thum zai chi hrang hrang kha a ni mai a. Mi lunglengten hla an phuah pawhin a thluk awm sa, tu zai emaw kalhmang tawmpuiin a thu thar an phuah chhuak ve mai thin a, a thluk zir thar tur a tam lo hle thin.        

            Kristian hla lamah chuan Lalzova te hunlai leh an hun hma deuh atang hian Mizo phuah ngat, a thluk pawh Mizo rilrema siam, Sap hla thluk tawm lo a chhuak nual tawhin a lang a, sap hla lehlin chu tam tawh viau mah se, lehlin lova phuah hranpa ngat an lo sa nual tawh niin a lang.                                                                   

            Lengzem hlaah pawh hian sawi tur ting chuan pahnih khat, Sap hla thluk hmanga phuah leh Sap hla zula siam, lehlin ni vel lo deuh a awm tawh in a lang a. Mahse Lalzovan hlawhtling taka a rawn tihlar tak em hi chuan tuman Mizo Lengzem hla (Love song) an la tilar ngai lova. Mizo takin, Mizo lunglenna phawk chhuakin, hla chi thar, chang leh thunawn te pawh neiin, hla tha tak tak a rawn phuah chhuak ta teuh mai a ni.

            Lalzova pawh hian Sap hla thluk ringa hla phuah a ching hle a. Mahse chutiang karah chuan ama thluk siam chawp a hmang tan ta a, hla thluk siam pawh a thiam hle niin a lang. Hla a phuah thin lai hian Sap ho, British sorkarin min la awp a. An chenna Lungleiah te ngei pawh Sap sipai an la tam hle a. Chungte nen chuan inhmuh khawmna leh intihhlim hona neih chang te pawh an nei thin a ni.                       

            Sapho kha Mizoin kan ngaisang hle a, chuvangin sap hla sa thei nih te chu vantlang chunglama leng phaa inngaihna a awm a. Mizo hla han phuah chang pawhin Sap hla thluk ngeia han siam kha changkanna chi khatah an ngai ni ngei tur a ni. Tun lai anga mahni hnam thil chawisanna thinlung nei a, mahni ir-awm chhuak ngei hla leh a thluk te ngaihsan nachang mipui vantlang khan lo nei tawh ni seng chuan, tu ma hla thluk la bik lova hla phuahte chu an thiam ve thovin a rinawm. A hun tawng leh chutih laia an thil ngaihsan a zirin an hla phuahte pawh an lo duang chhuak ve mai niin a lang. Hetiang a nih avang hian sap hla thluk hmanga Lalzovaten hla an lo phuah pawh hi an demawm thei bik lo a ni.               Lengzem hla ‘style’ thar a tihchhuah bakah, Lalzova hian a hun hmaa hla phuah thiamte la chin ngai loh thildang tih chhuah a nei nual a. Chung zinga langsar zualte chu :

            (a) Mi tan hla a phuahsak :

            Mi thenkhatin an harsatnate, an lunglen dan te, an thil duh dan te an hrilh a, ama tawn ang hrima tuarpuina leh lainatna neiin, chutiang mi te tan chuan hla a phuahsak nual a ni. Chung zingah chuan, “My P.P. Odi” tih te, “Khiangawii” te, “Lenna khua hmun lo” tih te a tel a ni.

            (b) Mahni chenna khaw chawia phuah

            Saikuti te leh hmanlai hla phuah thiam thenkhatten thil dang karah an chenna khua han laihlan zauh an nei thin a. Mahse Lalzovan, “Leitlang khuapui” a tih ang a, mahni khua chawi liau liaua hla puitling phuah hi an la awm lo ni awm tak a ni. Lalzovan hetia a phuah hnu hi chuan hla phuah thiam dangte pawhin an khaw chawiin an phuah ve ta zauh zauh a ni.

            (c) Lunglen vang ni chuang lova, tute emaw leh enge maw phuahna hrim hrim hi midangin an ngah vak lo. Lalzova hian, “Carolina Tea” tih te, “Rahsi veng nula ho hla” tih te, “A bungbu” (a thian zu rui a phuahna) tih hlate a phuah a, a ngaihtuahna khawvel zauzia leh rual a pawlzia tilangtu a nih bakah, hetiang lam hla puitling meuh va phuah hmasatu a ni hial awm e.

            (d) Thumal leh tawngkam (Words and expression) thar chherchhuah lamah hian Lalzova hian hma a hruai nasa hle a ni. Mizo tawng tihausatu pawimawh tak a nih phah a ni. A thu chher thar te kan sawi seng lovang a, a then chauh kan hriatthiam theih nan han tarlang ila.

            “Di zawni”, “Fam lo hian Dairial ka chang ta’ng e”, “Kan kar lamtluang hriau ang tawi rawh se,” “Anka rial ang a dai”, “A tha partinlawri, lenglerhi”, “Lenghermawii”, tih te hi a then chauh an ni a. Lalzovan a chher hnu hi chuan a zulah mi dangin, a chi dang deuhvin, mahse Lalzova ‘Influence’ tih hriat takin tawngkam thar an hmang sup mai.                                  Khang kan sawi tak zawng zawng atang khan Lalzova hla phuah thiamzia leh Mizo literature atana a lo thawh hnem ziate kan hre thei mai awm e. Amaherawhchu chuti maia sawisen leh sawifiah chi a ni lova. A hlate hi han sa ila, han sa nawn leh thin ila, Lalzova hla thatzia kan hre dawn chauh thin a ni.                                                                                         A tlangkawm nan chuan Lalzova hlaten Mizoram dung leh vang khaw tina mi lunglengte a fan kualzia leh a la fan zel dan tur te tihfiah nan amah Lalzova tawngkam ngei I han hawh teh ang.

            “Chhimtlang Lelte kiu mawian,                                                                                        Tlang tin a chuan lunglenna.”

Notes : Lalzova hlate hi lawrkhawm a har viau mai a, ama chhungte ngei pawhin a kim chuan an kawl tawh bik lo ni awm tak a ni. Midang lakkhawmsa hmuh mai tur heng :

            (1) Fam Lalzova by R.K.Lalhluna & R.Lalrawna                                                            (2) Mizo Hla Larte (1977) by Ellis Saidenga                                                                               (3) Fam Lalzova by Pi Siamliani

            Buah te hian hmuh tur a awm avangin, ka tarlang lo mai a ni. A hla phuah kan chhui theih chun erawh chu 50 lai a tling. 
                                   

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia