24.  SELET  THANGA   LEH  A  HLATE                                                                           Lalsangzuali Sailo

Selet thanga hi Sabuta fapa a ni a, a nu chu Varneihchhungi a ni. Chhiahtlang khuaa an awm laiin German run lo haw hlim khan Influenza hripui an vei a, an thi nasa em em a. Tichuan kum 1920 ah khan an Lal hovin Hmuifang tlang pang hmun zo Lamchhipah khaw thar an kai chho ta a. He mi kum 1920 June ni 9-ah hian Selet Thanga hi a lo piang a ni. A pi leh pu, a nu leh pa chena Lal Khawnbawl, khawsa thei tak, buh leh bal leh ran vulh kawnga malsawmna dawng tak chhung an ni thin.           

            An khuaah zirna bul tanin Aizawl lamah class III a pass a, kum 1935 ah Aizawl M.E. School atangin class VII a pass a. Kum 1936 ah Shillong Govt. High School zawmin kum 1940-ah khan tha takin matric a pass a. Thingtlang pa tan zir zel a lo harsat tak avangin a chawlhsan ta a ni.                                                                         

            Matric a pass hnu chuan Police hna a dil ve a, mi 200 zingah thlan tlin niin 1940 August ni 13 ah a hna chu a zawm nghal a. Indopui II-na chhuah tirh khan Ruangla pawl (Ambulance) latu, Recruiting Officer, Zoram Bawrhsap A.G. McCall-a khan tawnglettu ang leh hnungzuitu angin a pui thin a. Chuta a thawh that avang vhu a ni ngei ang, Royal Indian Army Service Corp-a War Service a zawm tum chuan Bawrhsapin heti hian tlangval Seleta chungchang a ziak “He is an excellent man; I am confident that he wil do everthing excellently,” tiin. Tichuan indona lamah 1942 February ni 24 khan a kal ta a.       

            Thla ruk chhung lai Bareilly (U.P) a training an neih tum pawhin record a nei tha hle a, an C.O. chuan,”A smart little fellow has done very good all round. Pleasing manner and a very promising clerk,” tiin a ziak a ni. Training an zawhin Clerk 43 lai Ceylon (tuna Sri Lanka) ah an thawn thla a, 34 Indian Divison Head Quarters, Kandy-ah British Officer pakhat nen Ammunition lamah an thawk dun a. Chung lai chuan chet sual palh a hlauhawmin fimkhur a ngai hle thin.                                          

            Kum 5 lai War Service-a a thawh hnuin kum 1947 January thla atang khan Sialsuk khuaa Middle Anglo Vernacular School ah kum 2-chhung zirtirtu ah a tang leh a. He hna a thawh lai hian 1948 June ni 9-ah khan Nl. Chhingpuii nen an innei a, fapa 4 leh fanu 2 an nei a; a enkawl puitling hle nghe nghe. Kum 1949 January atangin Bukpui M.E. School Headmaster a ni a. Kum 1952 December thla atanga kum 25 chhung Govt. Higher Secondary School, Aizawl ah a thawh leh hnuin 1980 December ni 1 ah khan a lo pension ta a ni.                  

Central YMA ah kum khat chhung General Secretary-ah a tang a. Mahse Kohhran rawngbawlna nen kawp zo dawna a inhriat loh avangin a chawl ta zawk a. Thingtlang lamah phei chuan YMA hruaitu hna hi hun rei tak a chelh zui a ni. Mizo Academy of Letters-ah pawh a din tirh lam atangin hun rei tak chhung Treasurer hna a chelh bawk. Tlawmngai pawl hrang hranga inhmang mi leh a mawhphurhna pha ngailo mi a ni.

Kum 1958 khan Mission Veng Kohhran Upa atan thlan tlin niin 1959 ah khan nemngheh a ni a, Synod Committee leh Sub-Committee hrang hranga member hlun tak, Chhimphei, Chhimchhak leh Aizawl chhim Presbytery ah phei chuan Moderator lo ni ve tawh Seleta hi Pastor Bial 3-ah Secretary hna rei tak lo chelh tawh a ni bawk. Synod Music Committee-ah puipa tak a ni rei hle a. KTP lamah Mission Veng Leader a ni rei hle bawk. Hun rei fe chhung chu Central KTP Asst. Leader a ni thin. Synod-in Central KTP Leader atan Minister zinga mi a ruat laiin Seleta hian hmun danga Leader a kal hlanin kum khat lai a lo awh a. Ani hi Layman zinga Central KTP Leader hna thawk awmchhun a ni a, hruaitu chan changin rei tak chu a hah hle. Treasurer ah pawh kum sawm chuang zet a tang a ni.           

A lehkhabu ziakte chu :

1.      Zirlai Puitu

2.     Pi Pu Len Lâi (Hei hi HSLC zirlaibua rei tak hman a ni)

3.     Khuarei Ramzopui

4.     Kawng Hmahruai (Hindi zirna bu I & II )

A hla Phuahte : Selet Thanga hian hla 20 chuang a phuah a. Chungte chu a thinlunga a luh laiin a phuah mai thin. A hla thenkhat chu a tlangzarh ngam lo va, a bo nual ta nghe nghe. A hla hmasa ber, 1940 June thlaa a phuah chu anmahni khaw hlui a phuahna ‘Lamchhip Tlangpui’ tih a ni. Seleta hian ram buai tan tirh lai, an in leh lo, silhfen leh mutbu leh a lehkhabu ilo a kan fai vek hnu khan hla a phuah deuh ber a. A hla sawm leh pakhatte chu ‘Zirlai Puitu’ ah a chuang hlawm a. Heng a hlate hi ngun taka kan bih chuan a hla tlar tin thumal leh lam rik dan a inmil tha hle hlawm. A hla pakhat “Khiang” tih hi Mizo High School chhaka khiang ding a phuahna a ni a; chang 1-na thu xhauh han tarlang ila :

            Chun chawi loh hrai riang te, awmlai karah,                                                    
            A lo tuai lian anka nem tawng lo ten;  
           Chumi iangin maw I lo tuai len?                                                                         
           Chemsen, hrai lungmawl kut palh karah,                                                            
          Khaw zo khiang, Siamtu chawi rengah.

Chang 2 leh chang 3-nate pawh hi a chhiar a nuamin phuah chhuah tum pawh a tilang tha hle a ni. Nu neilo nautê, duat hlawh zo lova a seilian angin khiang thing chu a tehkhin a. Hetih lai hian inrinni tinin Social Service an nei a, chem an keng fur thin. High School bula tu pawi mah sawi lova ding reng pawh naupang mawl leh kuthlei ten chema an sat hliam neu-no reng chunga thingbuk mawi taka a lo thang lian chu Pathian thilsiam mawizia tilangtu a lo ni a. Ni sa hnuaia thlan tui luang zawih zawiha Sikul panna kawng chho han zawh ngar ngar changte hian khiang thingbuk hnuaiah hah a dam thinzia chang thum na-ah hian kan hmu thei a. Chang 4-na ah Khiang Thing a siamtu lung tiawi tak mai, a beltu apiang tana hlim nuam petu ang hian kei tehlul pawh hi mi rethei, chanhai leh tu khaw hriat hlawh lo, mikhualte tan pawha belhfakawm leh malsawmna thlentu nih ve ka va duh em!” a ti ani.                                                                                                                                                     Sikul chhaka  thing pakhat ding ve ringawt atanga suangtuahna thui tak a han nei a, hlaa a tilang leh mihring te tana zir tur ropui tak min kawhhmuh thei hi he hla ziaktu Pu Leta ngaihsanawmzia tilangtu a ni thei ang. He hla hi kum nga chhung lai (1955-59) chu High School-a Pawl VII Mizo subject ah zir a ni nghe nghe.              

‘Zirlai Puitu’ bu-a hla 38 na PI PU THURO hi hla danglam leh mak tak a ni. Hla phuahtu nazawngin han ngaihtuah chhuah chi a ni lo. Kan pi leh pute thu rochhiah, tawngkaa kan inhrilh chhawn zel thin te chu hla thu rualrem ang reng tak siin a rem khawm a, zirtir tha tak neiin a chhuah thei zu nia. “Laiking pawnpui tah tur ang mai” kan tih te, “Zuntei nu dungthulin thu tin thlung dun mah I” te a ti a. “Thatchhe at bawm khai” leh “Se bo hnua se kawng khar” a sawt lohzia te,’ Mahni infak leh sakhi ngalah engmah a beh lohzia te; lungpui tan lungte a tha, tanpuitu, tanchhan a nihzia te hla chang hnih khat mai ah a chham kim vek a. Chapo erawh a that lohzia a tarlang a, “Nun chapo, nun kawng bo” a ti thlawt a. A chang tawp berah phei chuan a hla thu tum tak a rawn chhakchhuak ta a.

Kan chenna khawvelah hian chatuan daih tur reng thil a awmlohzia te, keimahni nin ngei leh thilsiam dang zawng zawng pawh ral leh mai thin a nih thu te, kan thlarau tana chenna hlun tur Siamtu Pathianin min lo siamsak hlutzia te chiang takin a hla pakhat ‘Hring nun chenna” ah Pu Leta hian a tilang tha hle mai.                       

Ram buai tirh khan an in leh lo tlansanin thingtlangah an insaseng ve a. Aizawl an va luh leh chuan an in leh lo zawng zawng a lo kang fai vek a, a hrilhhai hle mai a. Hlim taka chhung kim tea an lo chenna in chu hmuh tur a awm ta lo. Pu Leta chuan, ‘Kan run te kha’ tih hla hi June 1966 khan a lo ziak chhuak ta a ni.               

Tin, “Kan chhuan Zawlkhawpui” tih leh “Zirtu kawng” tihte hi zir tham a tling. ‘Zirtu Kawng’ tihte hi zir tham a tling. ‘Zirtu kawng’ tih hi zirlaite fuihna tha tak a ni a. Hlawhtling tura taimak a tulzia leh, a tahtawl tea zir chu ‘Reng hum luah vena’ a nihzia te a thailang chiang khawp mai. He poetry phei hi chu HSLC Mizo tawng zir tur siam thar mekah Class IX & X zir atan thlan tel a ni nghe nghe a.                

Rokunga chuan sangha vuak hla, a hlim thlak zawngin, a thluk pawh hlim taka sak chi in a phuah a. Pu Leta erawh chuan a khawngaih thlak zawngin sangha vuak hla a phuah thung a; a ngaihdan hi mi tam tak ngaihtuah phak loh zawng a ni a, Forest Dept. leh ramsa humhalh tute rilru puangzartu te rilru hriatpui rana phuah ni mah suh se,hetiang zawnga rilru hmanga hla meuh phuah nachang a lo hria hi namai lo tak a ni kan ti thei ang. “Ngha Lungvai chu” kan chhui chuan khawtlangin sangha an vaw tur hlim takin tlang an han au va, rusum lui hnarah an han thlak ngei a, sangha chhuahna tur lui mawng lam lah kharpuiin an lo dang ping si, ruang chaicheh karah khawngaih tawng lo,sangha lungvaite chuan a kil fim lam han chuh mahse, ngha lungvai mangang zuang vel chu lensuah nen an lo chang reng bawk si. Lungmawl, nuntlang, sel kai lo, lengngha dawntuai, a lian that ha, a mitlawk, piang hlim,  lung bal chhai leh lui dung her mawi tual leng zawngte chhungkaw mang ni lo thleng ta chu a lainatzia he hlaah hian kan hmu a. Mi nunrawng leh sangha tihlumtuho hi roreltu ten an chungchang dik takin han rel phei se chuan thiam chang lo leh khangpui bunin hnar an hmu ruau ruau mai awm mange, a tit a hial a ni.       

Mihringte hian Rohlu kan dap a, finna leh hausakna tinreng kan um a, in leh lo tha leh leh ropuina dang zawng aiin nu leh pa tan chuan fate aia ro hlu a awm theihlohzia ngaihtuahin, “Ro thlan hraichawi” tih poetry hi a phuah chhuak ta a. Fate laka nu leh pa mawhphurhna sanzia pawh a chang tawpah a thai lang nghe nghe a ni.

Hla phuahtu dangte ang bawkin Pu Leta hian Mizoram hi hlain a lo chawi ve a. “Aw Zoram” tih hla chang thum, thunawn nei lo, chang tina tlar ruk zel awmin Mizorama chengte tihtur leh kan ram tana theihtawk chhuah ve tur kan nihna lam hlain a phuah a. Hnam tlawmngai kan nih thin anga thangthar zelte pawh kan ram tana thawk tura a cho phurna a ni nghe nghe a.                                                                       

Kum 1973 khan ‘Kan ram I ni’ tih hla a phuah bawk a. Kan ram leh hnam chhanna tur chuan sualna tinreng, chhung lam leh pawn lam atanga min beitu hi lungrual taka do tlang zel tur kan nihzia te, Pathian hriatna lo chuan ram ropui pawh a ropui rei theih lohzia a hriain a chang tawpah heti hian a phuah a –

            Biak lai chung Pathian kan ngai a che,                                                                           hnam an lo ding khawvel ber kaiin;                                                                                An ral leh thin I tello chuan.      
           Mal min sawmin remna min pe la,       
            Aw Pathian, kan ram kan kawl tir a che.

Tiin kan ram hruaitu turin Pathian a lo au ve a nih hi. Hnam hmangaihna hla a ni a. Mizoram hi tu ram mah ni lovin keimahni ram ngei a nihzia puan chhuahna a ni bawk.

            Pu Leta hla phauhte zinga Mizoin Hla Lenglawng kan tihte kan tarlang a. Heng hla atang te hian Pu Leta hian Mizo nun mawi dik tak min zirtir a tum ber niin a lang thei. Amaherawhchu a hlate hi Sapin Rhyme Scheme an tih ang zawnga chher awm nual mahse a hla thu hman leh a remkhawm danah hian Damhauhva leh Awithangpa te hla zia aiin Zosapthara hla a pawl zawk mahin a lang. A hla tam ber hi a thluk kan hre lova; a thluk neilo chi(Poetry)-a a phuah niin a lang bawk.

Hla thu chher thar : Pu Leta hian hla thu chher thar leh mi hman ang lo deuh a hman a nei nual a. Hengte hian a hla a tichangtlung viauin a hriat tlat. Entirnan –

Hringnun pûm                                 - Zirna Sikul, mihring nun siamna hmun sawi nan

Siamtu mawh                                                           - Siamtu Pathian mawhchhiat mai thin. Rauthla ral      hun                                                     leh Ronghak valeng nun, tih te                

Lum par                                             - huau huau, nawmchenna                                   

Reng hum luah                                - Lalna hmun chang, mi lian nihna luah.                       

Mi tawna puak kai lo                       - Mi ngaiha tha/hmeltha tling zo lo        

Man cho loh te                                 - Engmahin a man/lei zawh loh.

Heng hla thute hi midangin an hmanpui em em loh, ama chher bik leh chawp a ni mai thei e.

Pathian fakna lam hla : Pu Leta hian Pathian fakna lam hla pawh a phuah nual a, a zawng a zain kan chhui seng loving. Mizo Kristian Hla Thar Bu 1988, Tonic Solfa nena buatsaihah khan Pu Leta hla phuah 3 kan hmu a, chungte chu Nos. 88,99 & 159- nate hi an ni. No 88-na ‘Lei ropui leh a mawina zawng’ tih hla hi a thluk nen pawh a inhmeh a, zaipawl sak atan pawh itawm tak a ni.                                     

            Selet Thanga hla phuah zinga mi hriat lar hlawh ber chu “Lalpa I rawngbawla min koh hi” tih hi ani. Tunah hian Kristian Hla Bu-ah seng luh niin No.368-na a ni a. He hla hi a phuah ni ta sawi theih tawh lo va, a kum erawh chu chiang taka hriat a ni. Amah Pu Leta min hrilh danin 1967 July thla vel khan he hla hi a lo siam a. Mizo fate zingah he hla hrelo hi kan vang hle awm e. Biak In leh ringtu inpawlkhawmna hmunah te, ram thim, ram thar lam hawia inkhawmnaah ten gat phei chuan sak hlawh tak a ni reng  mai. Kohhran Hmeichhia ten a solfa kima Inkhawmpui nikhuaa kan han rem ve chang pawhin duh tak leh tui taka kan han sa thei theuh mai te hi he hla ropuina hi niin ka hria. Kamlala “Aw ropui ber Halleluia” leh Kamlova “Aw, Halleluia Lalpa ropui ber” tih hla te, Patea “Aw Lalpa, Davida thlah leh Arsi” tih hla ropui chungchuang te an lo phuah hnua hla tha dang lo piang chhuak, an nau, an chhang dawltu a ni e, ti ve tai la kan tisual vak dawn em ni?An chhang a khat deuh va, thang khat lian zet chhung kan hla rotling tak, Mizo irawm chhuak sawi tur a vang hle a ni. Mi tam tak Thlarau nun a kai harh a, mittui nen – thinlung chhungril tak atangin he hla hi an lo sa tawh thin a. Thangtharte pawhin inpekna thar nen an la sa zel dawn niin a lang. He hla kher hi chu Thlarau Thianghlim hriatpui leh hriak thih, a malsawmna ram rim nam pha ngat a ni tih pawh kei chuan hnial chi ah ka ruat lo ang. A nung bik riau a ni. “Tawmkai lo leh bawlhhlawh puih ngai, I chakna ring ka lokal e…” tia a saruak zia hre chunga Lalpa rawngbawl tura rawn pe chhuak chuan chawimawina Lallukhum chu a la chang ngei ang tih a rinawm e.                

Amah Leta’n a sawi danin, “Mi thenkhat chuan Lal Isua hi kan hmakhalh thawt thawt thei a; a nih loh leh a hnung fe-ah amah hmu phak lovin a kal theih bawk a ni”. Chu vang chuan alawm “I ruala kal dan min zirtir la” a lo tih tak chu! A Lalpa hnung daiha kal a duhlo a, hmakhalh a duh hek lo – a ruala kal a duh ber a. Chu chu a tan him ber leh muanawm berah a ngai a ni. Tin, he hla phuahtu hian, ‘ I thu ni se’ tih hi a dam chhung hla lo ni thei se a ti bawk a; chu chu a rawng a bawl theihna tur ber niin a hria a ni ang. Chatuan famkimna hmunah, Krista zara chanvo ropui tak a la chan dawnzia pawh a sawi lang nghe nghe a ni.

Kristian Hla Bua Seleta sulhnu pakhat chu tunhmaa Pu Khianga lehlin, “Isu ka thla hmangaihtu” (No. 239, 1988 Edition) tih chang 4-na a lehlin belh hi a ni. Kum 1983 Hla Bu-ah khan No. 247-na niin chang thum chauh a la ni a. Pu Leta hian Music Committee-in a ruat angin leh mi dangte tanpuinain chang 4-na hi (tunah chang 3-naa hman a ni) tihian a han letling ta a –

               Aw Krista I hnenah chauh,                                                                                      
               Ka duh zawng zawng ka hmu ta;                                                                        
               Chau leh tlu te tungdingin,   
                Mitdel,Damlo tidam la;                                                                                     
                Mi tak leh thianghlim I ni.                                                                                 
                Kei erawh bawlhhlawh ka ni;   
                 Sual tinrengin min bawm e,                                                                            
                  Nang, khawngaihin I khat e..

tiin. A chhiar leh sak a nuam hle. Tin, ‘Chhandamtu I ropui zarah’ tih hi R.Sankey atanga Pu Durra Chawngthu lehlin a ni a, 1983 Hla Bu (no. 402) thleng khan chang thum a la ni fan bawk. Tun 1986 Hla Bu-ah hian No 390-na niin chang 4 lai a lo ni bawk a. Hei pawh Music Committee thu-a Pu Leta sulhnu bawk a ni. Kapliana sulhnu, ‘Lei kum a rei tawh lawng” tih hi a Sap hla atangin ngun takin Pu Leta hian a en chhuak a, a rual rem lo lai siam thain a chul mam ta bawk. Kum 1983 thlenga hman lehlin hlui leh 1986 Hla Bu-a a hmel thar hi thlir teh u –

Pu Kapliana ( 1983 Edn, No. 496)

1.      Lei kum a rei tawh lawng                                                                                                  Fimkhur hun harte nen;                                                                       
     Lungngaih ni leh lawm lai nit e,                                                                 
    Tawngtai hun harte nen.

2.     Tawhsual thin hunte nen

3.     Chutin ram hlun kaiin,                                                                                      
     Van mipuite zingah;                                                                                                  
   Chu chatuan In ropuiah chuan,                                                                
      Chatuan hla kan sa ang.

Pu Leta ( 1988 Edn, No 497)

1.      Lei kum a rei tawh lawng                                                            
      Lungkham mangante nen;                                                                              
      Lungngaihh nil eh lawm lai nite,                                                                    
      Tawngtai hunte nen.

2.     Sual hun a rei tawh lawng

3.     Chatuan rama lengin                                                                                              
  Chatuan mipuite nen                                                                                      
  Chatuan ni eng ropuiah chuan,                                                                      
  Chatuan hla kan sa ang.

He hla Pu Leta’n sap tawng leh a thu awmzia hloh si lova a mam zawnga a thluk nen inmil tho si a a lo chulmam hi a fuh ngawt mai. A lettu hmasa Pu Kapliana pawh kan mi hmasate zinga hla phuah thiam bawk a ni a. A hun lai Zosapte tawng a hawh deuh pawh a ni ang… mahse a lo chuk pawp hmasa tute hian min zangkhai nasa hle a ni. Engpawh nise, lehlin hmasak ai chuan tuna mi hian a sap tawng lama a awmzia a phawk zawkin, a zo tawng pawha tluang that a zawk ngeiin a lang a, thil lawmawm tak a ni.

            Awle, Selet Thanga chanchin leh a hlate chu kawng hrang hrangin kan han thlir ta a. A hla tam zawkte hi hriat lar vak loh ni hlawm mahse zir chian chuan a lo zir tham hle mai. A lar vekte erawh hemi khawvela Mizote hi an awm chhung chuan a ri reng tawh ange tih tur, hla ro tling tak a ni a. Mi inngaitlawm, thuziak leh Solfa lama mi puitling tak Pu Selet Thanga thiamna hi Zofaten kan hausak phah a. Nakin zelah pawh a sulhnu leh a kutchhuakte avang hian thangthar ten an theihnghilh tawh dawn lo a ni.

Note : Upa Selet Thanga hi 1995 December ni 5 zanah a thi a,a tuk 6.12.1995 khan Upper Republic Biak In tualah phum a ni.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia