36.  C. ZACHHUNGA  LEH  A  HLATE                                    

                    C. Lalramzauva



C.Zachhunga ( born 17 August 1918) hi tunlai kan Mizote zinga hranghlui, thu ziak leh hla phuah lama tui kawp la dam leh awmchhun a ni hial awm e. Hla lama a larna ai mah hian thuziaka a larna hi Mizoram mai nilo, Indian sawrkar laipui pawhin a hriatpui zawk chu a ni. Thuziak han tih hian thawnthu (novel) kan tih ang chi te a phuah lem vak lo va. A thu ziakte chu Mizo pi pu thawnthu leh hmanlaia an thil lo chin dan (traditional) te kan hriat reng theih nan essay tha tak tak a ni a. Entir nan, ‘Thlanrawkpa Khuangchawi’ tih te, ‘Zawlpala leh Tualvungi’ tih te leh thu ngaihthlak nuam leh bengvarthlak, Mizo culture humhim nana thu tangkai tak tak te a ni hlawm. Hengte avang hian kum 1986 April thla atang khan kum tin Rs, 3000 (sangthum) Central atang leh Rs. 1500 (sangkhat zanga) Mizoram sawrkar atangin pek a ni.                                                                                                                                 

Tun tumah hi chuan a thu ziak lam ni lovin, hla phauhtu (poet) a nihna lam kan chhui dawn a. Eng hlate nge a phuah ve thin a, a hla phuahte chuan Mizo literature eng dinhmunah nge a hlankai tih te kan en thung dawn a ni. A hlate kan chhui hmain ama chanchin tlangpui lo chhui hmasa lawk ila.                                              

Khawvel Indopui I-na tawp kum, 1918 August thla chuan Zachhunga chu a pa Suakhnawnga Chhakchhuak (Chalthleng) leh a nu Zahnuni te karah, unau pathum zinga a upa ber turin Baktawngah a lo piang a. A pa Suakhnawnga hi pa Fiamthu leh titi thiam, mitthi lumen zan te pawha zankhuaa titi tharlama mi chawk hlim reng thei a ni a.

Pathian thilsiam (nature) te hi a ngaina in a tuipui em em thin a. A nu Zahnuni pawh thawnthu sawi thiam tak a nih bakah, Mizo history kan tih mai, pi pute chanchin te hi a hre em em a ni. Mizo hla hlui – Sailo Zai, Lalvunga Zai, Neihlaia Zai, Saikuti Zai,Awithangpa Zai, Zopui Zai, Lunglen Zai, Tuchhingpa Zai, Lera Zai leh Chai hla chi kim te hi a thiamin a sa a sa thin a ni.                                

Hetiang taka nu leh pa, thu leh hla lama tui leh thiam kara lo piang Zachhunga hi tunlai kan Mizoram thu leh hla lam a chawmtute zinga a tel ve hi a mak love. A naupan tet atanga mi dil chhut tak, a pa ang bawka Pathian thilsiam, thil nung leh nung lo te chanchin hriat nuam ti em em thin, mi lungleng thei tak, mahse thiante zingah chuan hlim thei ber leh engmah engto nei lo ang maia thawveng hmel tak maia khawsa thin ani.         

Kum 6 a nihin sikul a lut tan a, kum 1927-ah naupang tein Lower Primary chu a zo ve a, Boy’s M.E. School-ah a kal ve leh a, mahse a zo ta lo. Lehkha thiam thei viau e ti lo hian a naupan laiin mi kawlhsen leh insual hrat tak a ni a. Mahse a tlangval chhoh dawnin a insiamtha a, tun thleng hian mi in a thin an tirim leh ngai tawh lo. Thil hrehawm leh harsatna khawiah pawh hlim hmel a pu thei reng thin.                        Lehkha a zir sang lo na a, inzir mi tak a nih avangin pa vengva leh kawm nuam tak a ni. Mizo pa hna chi hrang hrang hi a thawk chi kim hle tawh a. Lo neih lamah a tluang a ni ang, mite pawhin, “Zachhunga chuan pialtlepah pawh buh tuh se, a thar tho vang,” an lo ti ve hat hat thin a ni.                                                                            

Sipaiah ( I.A.M.C., Nursing) ah kum thum vel zet tangin sipai nun pawh a tem ve hman a. A lo chhuah hnuin politics-ah 1947-1958 thleng UMFO Block Secretary, 1958-66 thleng Block President hna chelhin a hun tha zawng zawng chu politics-ah a hmang a. Mahse vawikhat UMFO Party candidate-in MDC election, 1957-ah a ding ve tih mai loh chu thil lian thamah a inrawlh lo. Sawi tur ting chuan a inrawlh kim ve hle a. Heng a thil tihna apiangah hian mipui chung lam hret chu a ni ve zel awm e.

Ama chanchina sawi nuam a tih ber nia lang chu, a enkawlna hnuaia hrin hrang sawm leh, hnam hrang pakua an awm khawm hi a ni. Mizote chuan hrin hrang 7 leh hnam hrang 7 awp khawm thei chu mi nunnem leh zaidam, mifing leh chhungkaw rorel thiamah an lo ngai thin a ni. Heng bakah hian Zachhunga hi Administrative Training Institute-ah Faculty Member niin, Mizo Customary Law-ah Lecture a pe ve thin.


C.ZACHHUNGA  -  HLA PHUAHTU

Zachhunga hi a naupan tet atanga zai ngaina tak, hla phuah chawp saa zai mai thin a ni a. Zai lama a lunglenna hi a thanlenpui zel a, a lo puitlin meuh chuan hla tha leh lar tak tak thahnem fe a lo phuah ve ta reng mai a. Hla thu mawi leh inchawih tak tak a han chham chhuah mai te hi a thiam hle na a, a thluk lam hi a siam thiam vak loh avangin hla thluk awm sa hmangin hla a phuah deuh ber thin. Ani hi Mizorama kaihlek zai kan tih mai phuahtute zingah chuan a lar pawl tak a ni a. Kaihlek hla bakah Lengzem hla, Khawhar hla leh hla lenglawng pawh tam fe chu a phuah ani. Amahin a sawi danin, sakhaw lam hla chu mi phuah sa tui taka lo sak hi a duhtawk a ni.

Kaihleh Zai : Kaihlek zai kan tih hian, kan rilrua lo lang mai thin chu Pathian hla thluk hmanga nula tlangval inhmangaihna lam hawia hla phuah, a thu kaih her tih a kawk deuh ber thin a. Mahse tunlaiah chuan khawvel lam hla thluk leh music hmangin Pathian hlate an phuah ve ta fo mai a. Hei hi kaihlek kan ti ve dawn nge, kaihngil kan ti thung dawn?         

            Mizorama kaihlek zai a lar zual hun chu 1930-40 vel kha ni awmin a lang a. A hun laia nula leh tlangvalten hla sak tur an neih loh leh, hla phuahtute pawhin tun lai anga a thluk an la siam thiam loh avangin Kaihlek Zai a chhuak ta mai hi thil awm lo pawh a ni lem lova. Mahse hetih lai hian Kohhran lampang atang chuan an duhlo hle ni tur a ni.

            ‘Kaihlek zai’ tih kutziak bu, Tribal research-a Zachhunga thehluh-ah ti hian a ziak a, ‘Kaihlek zai chuan nula leh tlangval te rilru a luah hneh em em a, tha an ti a, an sa an sa thin. Pathian thuawihte tan erawh chuan sak thiang lova ngaih a ni thung. Kohhran thenkhat phei chuan Kaihlek zai sa chu ‘full member’ an nihna ata an hnawtchhuak hial a, a phuah phei chu sakhaw insawichhiat sakna anga ngaih niin an inzirtir a. Kaihlek zai phuahtu reng reng tumah an intilang ngailo (Hemi ziaktu pawh hian tam fe chu a phuah ve mai thei). A ruk chuan Kristian nula leh tlangvalte pawhin an sa ve tho va, kum 1940 vel kha chuan Zoram hla tlanglawn ber leh lar ber, lenglai te awl tlei thei hla awmchhun a ni,” tiin, “Mizo literature chhawm nung zeltu chu kaihlek zai a ni ang”, a ti bawk a ni.                                                              Zachhunga hian Kaihlek hla thahnem fe chu a phuah ve a, mahse ziaka dah ni ta lo chu, tam tak a thamral a, a la hriat hote pawh “ka phuah” a la ti duh lo va. A ‘Kaihlek zai’ kutziak bu-ah pawh hla 70 chuang, a thluk hman nena dahin, a phuahtu erawh chu tarlang lovin a ziak khawm a. Chung zingah chuan engzat nge ama phuah ni a, eng zat nge midang phuah tih hriat theih a ni lo. He a lehkhabu nena tangkawp hian ama chanchin a ziah chu ka han thlir a. Chuta tanga ama phuah ngei tih chiang hote chauh chu en fal a ni ta a.

            Hla fumfe deuh, kaihlek hla a ni emaw, ni lo emaw a phuah hmasak ber chu, “Khuanu lengin min tuah sual e” tih, a hla bu No. 14-na chu a ni a. Kum 1934 rawn inher chhuak chuan a nunah thil danglam tak mai a rawn thlen a. Zachhunga chu in chhung leh khawtlangah pawh tlangval angin a lo khawsa ve ta a. Hemi kum hian a ngaihzawng kum hlun ( a hming erawh chu a sawi duh lem lo) chuan khual khuaah pasal a neihsan dawn ta tlat mai a. Ani nen hian naupan tet atanga lo inngaina tawh an ni bawk a, awm ngaihna a hre ta mang lo ani. A ngaihzawng pasal nei tur kal chu a zui mai emaw, a lo tihbuai emaw a hlau ni ngei tur ani, a pan huan ram lamah Thilthek sat turin a hruai daih mai a. Mahse Thilthek sak pawh chu ngaihsak ta lo chuan a kal fal a, he hla hi a phuah ta a ni. A chang khat leh thunawn I lo en teh ang.

            Khuanu lengin min tuah sual e,                                                                                        Min chantir e Lenghermawi;                                                                                            Khaw chul ram leh lentupui hnuaiah,                                                                             Nau ang tah ka bang lo.                                                                                        

            Di biahnem her mawi ngai hlanin,                                                                                   senlai nau ang ka tlei theilo,                                                                                              Tlang bawm romei chhum ang hianin,                                                                           Ka la zam ral dawn hi le!

Zachhunga hian he a ngaihzawng, nupuia a neih theih tak loh hi a rilru zawng zawnga tuarin a vei a, Khuanu te pawh han dem rum rum thin mahse, tuna han thlirkir leh chuan Mizo Literature-ah Kaihlek hla tha tak tak kan lo neih phah a, a thluk lam dah tha a, a thu ngawt en phei chuan hla thu mawi tak tak leh awlsam te tein a lunglenna a lo hril chhuak vel hi a chhinchhiah tlak viau mai. A hla atang te hian a ‘feeling’ kan tih mai, a lunglenna hi siamchawp mai ni lovin a tak hle tih a lang bawk a. Hetiang hi hla that leh that loh en nana Mathew Arnold-an a lo hman, “high seriousness” a tih kha ani. Heng bakah hian midang te pawhin an rilru an sawi leh a, an hla thluk duhzawng an sawi atang tein hla tha tak tak alo phuahsak zel thei a ni.                                                                                                                   

Lengzem Hla : Nula- tlangval lam hla,amaha thluk nei ang chi pawh hi Zachhunga hian a phuah ve na a, a phuah tam vak lo a nih hmel. A Lengzem hla phuah hmasak ber leh kan hriat chhun chu, ‘Hrang zual chung tur ni leh zunzam’ tih hi a ni a. He hla a phuah hian nupui pawh a nei tawh a, mahse tun hmaa a bialnu a lo then taka bawk kha a thinlungah a rawn thar leh ta a ni. Ni khat chu sava veh turin amah chauhin a daivak a, tun hmaa a bialnu nen thing an phurhna hmun chiah kha a va thleng leh a, tun hma ang bawk khan awm ngaihna a hre leh ta meuh lo a ni ang a lungleng chuan hla phuah leh ta mai a.

            Zachhunga hian a ngaihzawng nupuia a neih tak loh hi a ngai hle a, a tel lo chuan khawvel pawh ruak a ti viau niin a lang a. Mahse a hla thu atang te hi chuan a hmangaihna lam hi a lang tam lo hle mai. “Nang hi ka then phawt che chuanin, ka tan nun reng a sawt lo,” tih ang chi lam vek ani. Chuvangin he a nula ngaihzawng em em a hmangaihna ai hi chuan, amah a inhmangaihna leh a inkhawngaihna hi a lang tam zawk a ni awm mange, tih thei a ni. Mahse hei hi Zachhunga hian thil danglam bikin a thleng a ni lova, a dinhmunah hian ding ve ta ila, amah ang hian kan awm ve mai ang tih a rin theih bawk ani.                           

Khawhar Hla : Zachhunga hi nasa taka a ngaihtuahna hmang mi a nih avangin leh, a duhna lama ding taka a rilru pe thei a nih avangin, a tulna lam apiangah hla te phuahin, mi lungngaihna leh lawmna te, khawharna leh awmdan ang kha a tawmpui zung zung thei a. An niin chutiang dinhmuna ding reng sia an sawi chhuah thiam loh kha thiam takin, an rilru chhungril leh thlarau au aw tak tak zuk hriat thiampuiin, hla tha fe fe a fawmkhawmsak leh mai thin a ni. Hei hi hla phuah thiamte danglamna a ni reng a. Hetiang, mi dang emaw, thil dang emawa an va inchan thuk theih leh theih loh hi an hlate a tak leh tak loh teh nan thil tangkai tak ani.                            

            Zachhungan khawhar hla a phuah hmasak ber chu kum 1943-a an khaw nula, Challianngengi (18), Baktawng nula fel leh hmeltha tak mai a thih tuma a phuah a ni a. Heta tang hian Khawtlangin Zachhunga khawhar hla phuah thiam zia an hre ta a. Amah avang hian Mizo literature-ah Khawhar hla tha tak tak kan neih belh ta kau mai. Mi in phuah tura an hnawn changa an rilru phawkchhuak thei khawpa hla phuah thiam a ni a.

            Zachhunga hi suangtuahna chak tak maia an dinhmun a ding zung zung theih avang leh an rilru put hmang tur te a hriatthiam zung zung thin avang te, chumi dinhmun atanga hla mawi tak siam leh thei zel mi a ni tih a langchiang hle awm e. Khawhar hla lam chu a phuah ta rihlo.

Hla lenglawng : Hla lenglawng kan tih mai hi sakhaw hla, khawhar hla, Lengzem hla, hnam hla leh ram ngaih hlaten a huam loh, thil ho mai mai leh khun deuh tak te huam tel vek tho sia hla phuah hi ani kan ti thei awm e.                                       

            Zachhunga pawh hian hla lenglawng lam hi a phuah ve nual a, chung zinga “Lo zawh hla” chu High School zirlaiah dah a ni. A dang pakhat, “Chul ram ka thlir” tih hi Governor Trophy inchunaa Primary School-te intihsiak nan an hmang thin. Amah Zachhunga hi mi lungleng thei tak mi a ni a. A sawi danin, “Engkim mai hian ka lung a tileng a, kum lo thar a, thil thar lo awm zel te, Pangpar te, sava hram te, thereng hram te, thla leh arsi te, khawpui ri te thleng hian lung ti lengtu ni vek hian ka hre thin,” a ti a ni. Heng Pathian thil siam (nature) che vel reng leh anmahni hun theuha an rawn herchhuak dial dial thinte a han hmuh hian a rilru a khawih thei hle a, a hla pakhatah pawh, “Lung tilengte” tiin a phuah ani.    

            “Lo zawh hla” tia kan lo hriat lar tak hi kum 1942-a a phuah ani a. Hemi kum hian an thian inlawmhoin an thianpa Raltawna te lo te zawk an zo dawn a. A nu chuan lo a te bawk a, ar kenna tham a ni love, a ti deuh a. Chumi tuma ar hlawh ngei tura a phuah a ni. A han phuah zo chu a thiante chuan Raltawna nu mu tawh chu an zuk thawng tho a, he hla hi an sak khum ta ni.                                                            

            Tun hnaia Zachhunga hla phuah lar ta viau chu politics lam hla a ni thung tlat mai. Kum 1984 Mizoram MLA election dawn vela Congress lamin an sak uar em em, “P.C. kan ram budget ei zotu, Sirah hnawlin Congress-ah tel ve rawh” tih hla kha Khumtung khuaa public meeting an neih dawn tepa a phuah a ni a. A hla satu tur chuan, “Kan hla sak tur chu P.C, nek deuh talhin phuah rawh.” A tih vanga hetianga phuah ta mai hi a ni.

            Han kal thui leh hlek ila. ‘Poet’ tih hi ‘Hmutu’ (seer) tih nen a thuhmun a. Hla phuahtu chuan kan tun hun hi a hmu a ni mai lova, hun kal tawh te leh lo la awm tur pawh a suangtuahna chuan a hmu vek a. Chu a thil hmuh vek atang chuan goal, mi dang leh amah ngei pawhin thleng se a tih ram pan chuan mi a chawk tho va, tih nuam takin min hruai ta thin a ni. Zachhunga hlate atanga kan chhut chuan, hlate a phuah thiamin midang nunah pawh a va cheng thuk hle thin a (hei hi hla phuahtu tan chuan thil pawimawh hmasa kan tih tawh kha). A hla thute pawh a mawiin, a hla atang chuan a nun pawh a chiang viau na a, a lunglenna leh a thil hmuh leh hriat atanga min hruai a tumna lam hi a lang mang lo ani.



Note : Pu C.Zachhunga hi ni 24 April 1997 khan a thi a, Khumtung thlanmualah phum a ni.


Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia