35.             LALANPUIA  LEH  A  HLATE                                       

                              R.L. Thanmawia



HLA  phuah thiam Lalanpuia pakhat aia tam an awm avangin tuna kan sawi tur chu a upa zawk, Sialsuk tui liak hi a  ni.                                                                         

Laltanpuia hi Hrangchina (1862-1952) leh Kapkungi (1886- 1954)  te fa pathumna niin, kum 1915 khawvel eng a rawn hmu tan a. Mi piang chhung tak atanga lo piang a ni a, an unau piang chhuak zawng zawng chu sawm leh pali an tling a ni.      

Thlahtu atang rengin thu leh hla lama timi tak chhung an ni a. A pa Hrangchina hi pa titi thiam leh rilru chak tak, kar khat chhunga an chawhmeh hming pawh hmaih hauh lova sawi chuak parh thei a ni a. Fiamthu thiam tak leh rual pawl thiam tak a ni bawk. Hla thu a thiamin, tlar thum zai phei chu awlsam takin a phuah chhuak zung zung thei a. Tuk khat pawh leipuia a feh turin Pastor Hauchhunga sedai theu lai a hmu a, heti hian hlain a han au-el chawpchilh mai a :

            Pastor Hauchhunga I â ber mai,                                                                                      Vantlang kawngah hling in sedai  I theu ve,                                                                  Thanghrimpa mitdel va kal ve suh.

Tiin. “Sial rang in sial rang a hring, Sakawlin sakawl a hring” tih zawng zawng an khum a, Laltanpuia te unau zinga thenkhat  James Dokhuma leh Darawti (Darawtlovi) ten tawngkam thiam ah an pa an chhun a, Laltanpuia leh Romanin hla thu thiamah an phawk a, an farnu Lalngaihdami erawh a zaithiam hle thung.      

            Lalanpuia hi mi danglam tak a ni a. A nun ziaah hian thil inkaw kalh tak tak hmuh theih a awm a. Mi tawng mawh tak, a thil vei leh ngaihtuah te pawh sawi chhuak zen zen ngailo, a awka chhuak pawh zawi deuh sup, thluai thlum kawi vel lova a nihna anga sawi chhuak mai thin a ni a. A nau James Dokhuma leh a u Darawti te lo kawm tawh thin tan chuan unau an nih rin a harsa hial awm e. A zakzum em em bawk. Mikhual leh a nel zawng lem lohte chu a be hmasa ngai meuh lova, mi biang biak vel pawh a thiam lem hran lo. Zakzum tak e ti lo chuan  a thian ngamtlakte zingah chuan phawk ru tak, fiam vel pawh dawl tak a ni lawi si. A kutziak hmutu tan chuan Lower Primary a pass lo tih rin har khawpa kut ziak mawi a ni thung. Tawng dang te thiam mah suh se, Mizo tawnga chhuak lehkhabu na na na chu chhiar peih tak, a hunawl tam tak chu lehkha chhiar  nana hmang rawt thin a ni. Tawngkam duah hluahin thu a sawi ngailo na a, a tawngkauchheh te hian chhui leh belhchian a dawl fo thin. A lusun tum pawhin, “mahnia awma khawharthlak, mi zinga awma ninawm” a han ti mai a, a rilru leh ngaihtuahna erawh chu a sawi chiang hle si a ni.

            Laltanpuia hi Mizo paah chuan pa lian tawk leh inphut tha tak, ft 5 leh inches 9 laia sang a ni a. Amah a hleitling bawk a, a awmkhauhvin a chak hle a. Thawh hreh leh tih hreh nei lo, thawk mawp mawp chi a ni. A taimâk bakah kut a themthiam a, êm leh hrui hnâng chi hrang hrang a tah thiamin, a kuthnu a mam tha em em a ni.

            Laltanpuia zepui langsar tak pakhat chu “mi lungleng thei tak” a nih hi a ni. Hei hi an unau ziaah a sawi theih hial ang em aw? A u Romani hla ziarang pawimawh tak pawh lunglenna leh khawharna a ni a. Laltanpuia pawh hi a hla han chhiar mai atang pawhin mi lungleng thei tak a nihzia a hriat hliah hliah mai. Lungleng tuar na mi tak a nih oawh a zêp na hek lo.                                                                                       

            Mi khawhar thei tak a nih avang hian a hlaah te hian “Awmhar” tih leh “Awmkhawhar” tih tawngkam hi a hmang rim ngiang a, tum sawmhnih pasarih (27) lai a hmang a. Mizo hla phuahtute zingah hian he tawngkam hi a hmang rim ber hial awm e. Kum 1960 phei kha chuan Sialsuk pathlawi zaithiam rualte nen “AWMHAR CHAMPION” pawl an din ta nghe nghe ani.                                                                    

            Laltanpuia hi hla thu hmuan reng a ni ang e! tih mai tur chi a ni ve a. A tlangpui chuan hla phuah hi a harsat vak lo hlawm a. Thiante nena han chai ho ngial chang leh mahni pawha zan khaw tairek thleng thleng pawha hla siama bûr chang te chu nei ve bawk mahse, a hla tam berte chu a ngaihtuah lawk lem lova a phuahte an ni hlawm. Kum 1987 December ni 3 leh ni 4-na hmanga Mizo Writers’ Association-in thu leh Hla kutpui a buatsaih tum a, Mizo thu leh hla thiam kum 60 chuang la damte hnena chawimawina a hlan tum pawhin, tan hma deuhvin Vanapa Hall hulhliapah kan thukhawm laih a. Kan zinga pakhat chuan, “Khai, Pu Tanpui nangin kan thu leh hla kutpui hi hlain han chawi teh le” a’n ti a. Tanpuia chuan ti hian a han chawpchilh nghal mai a :

            Thang leh thar chang rel ka dawn seng lo,                                                                     Zoram nghahfak kalsiam her liai luai karah,                                                                Chul hnu vul mawi ber chu keimahni

            Zaikungpui fam hnu kha lo tho ru,                                                                                  Sakhming dai lo Vanapa run hliap zauvah,                                                                   Rimawi leh zai tha a chiar nghian e.

            Tu leh fa rohlu a tling ber mai,                                                                                         Pipu hran thang vanpui khum Sai tar chhingah,                                                          Laisuih mawi min hlan e Sial sawm man.

            Thu leh zai kungpui a chhim zawng zawng                                                                    Vantlang huatloh tura Chawngkhum danin aw,                                                           Zawlkhawpui mual ah I tlanglam ang.

Lalanpuia hian hla sawmhnih pariat (28) vel a phuah tawh a. A phuah hmasak ber chu kum 18 mi lek a nih lai, 1932 August thlaa a phuah “Zatlang lawi ang sakhming khua vel kan thang tur” thi hla a ni a, a thluk pawh ama siam ngat ani. He hla a  phuah hma hian Durra chawngthu te, Vankhama te, Lalzuithanga te leh mi thenkhatin lengzem hla hi an lo phuah nual tawh a, mahse Sap hla thluk emaw Sakhaw hla thluk emaw ringin hla an siam hlawm a. Chuvangin hla dang thluk ring lova mahni ir-awm chhuak ngat ah chuan Lalzuithanga phuah, “Zatlang lawi ang sakhming khuavel… “ tih hlate hi tunlai Mizo Love Song hmasate niin a lang.  

A hlate hmuh hniha a hui then phawk thei ang deuh hian, Laltanpuia hla phuah hun hi hun hnihah a then phawk theih a. A hun hmasa chu Indopui-II na  hma lam, 1932-1938 inkar a ni a. Hemi hun chhung hian hla paruk (6) chauh a phuah a, a hla paruk zinga pali phei chi sakhaw hla thluk ringa a phuah a ni. Hun hmasaa a hlate chu :

1.      Zatlang lawi ang sakhming khuavel (August 1932)

2.     Turnipui leh thal favang lo thleng tur hi (August 1934)

3.     Ka ngaih Parte (July 1935)

4.     Fam ngaite nen nau ang kan tap (October 1935)

5.     Awm min tuahrem se (March 1936)

6.     Tlai ni tla lenkawl engin (February 1938)



A lunglenna chhumpui zing mup thin kha Indopui II-na khan a hnawt tiau ta nge ni a, a lunglenna bulpui ber kha chhungpuinu a chan tak vang zawk, theihai hai takin a hai ta vang vang a. Thangkhat lian zet zawt a ral hnuah an pawl din thar “Awmhar Champion” in a lunglen mu hnu chu a rawn kai harh leh a. Kum 1961 Mim kut thla vanglai eng no nghual chuan a kalsan tawh khawvel chu a rawn chei thar leh ta bawk a.  

“Kan lenlai, En chim loh Parte I am dun ang” a ti leh ta hlerh hlerh mai a ni. An pawl “Awmhar champion” an din hlim, an la  inhawt buk peih lai, kum 1961-64 kha hla a phuah tam ber hun a ni, hla sawm paruk (16) lai a phuah hman a, chungte chu :

1.      Kan lenlai, En chim loh Parte, I am dun ang (September 1961)

2.     Mahten awmhar ka dawn changin (March 1962)

3.     Nang lo chu (July 1962)

4.     Thal favang turnipui kawl a eng ruai mai (September 1962)

5.     Min la hruai khawm leh ang (September 1962)

6.     Khuarei tinkim ka dawn changin (November 1962)

7.     Awmhar Champion val kan ni (March 1963)

8.     Awmhar suihlung lentu (April 1963)

9.     Aw ka dawn lungruk a ngui ruai (May 1963)

10.  Ka chung Khuanun duhten a lo siam hi (May 1963)

11.   Chhingkhual thalengi (September 1963)

12.  Hun leh kumte an chawlhna ral muangah (September 1963)

13.  Kan ram hi kan ram a ni. (June 1964)

14.  He khawvel thihna Jordan (July 1964)

15.  Independent kan Zoram tan (October 1964)

16.  Kar a hla Parte (December 1964)



Kum li chhunga Laltanpuia ngaihtuahna chhêm vâm rengtu thlifim hian 1964 December thla hnu lam hi chuan a chhêm khât ta viau niin a lang. Kum 1966 a rambuai avanga Sialsuk khawpui mei vâp mai chang ta khan a khaw mipuite tahna leh rumna a thlen tak meuh meuhva, chu rumna thangkhawk chu Laltanpuia hian hlaah a siam chhuak ta a. Sialsuk khaw kang hla pahnih kam lo nei ta a ni.                       

Kum thum lai mai a reh leh vung vung hnuin, kum 1969 December thlaah Mizo nula zaithiam hmingthang Siampuii Sailo (Lalthansiami) hmangin Laltanpuia ngaihtuahna muhil chu beng harhin a awm leh ta a, “Sial khaw daihmun” tih hla a siam leh thei ta a ni.

Thlifimin a chhem vang ni hauh lovin kum 1975 khan intihsiaknaa tel vein “Zu do hla” a hel nuai leh a. Mahse, hei hi chu chhung lama chhem nungtu awmlo hla a ni.         

Kum sarih sarih lai a reh leh vung vung hnuah, kum 1982 a van angel zaipawl ten Berampute tuanna nghawr nghing thama hla mawi an rem thla ngei mai khan, beisei lohna lam mual atangin thli chhia a lo tleh a, a thiannu Rotluangi sun nan “Thlafam ngaih chu tuar a har” tiin a rawn rum chhuak ta thung a ni.                 

Laltanpuia hlate hi chi hrang (theme) a tam vak lova, hlawm hnih lian deuhvah a hui then phawk thei tih kan sawi tawh kha. A hla tam zawk chu inlemna hla (love songs) an ni a, a hlawm dang leh chu ram leh hnam hmangaihna  hlate (Patriotic songs) an ni thung.

French Revolution (1789-a intan) khan ram hmangaihna rilru a chawk tho va, Sap hla phuah thiam te hlaah par a chhuang a. India Independent movement pawhin Rabindranath Tagore-a leh India hla phuah thiam tak tak te chu tawtawrawt-ah a rawn hmang bawk a. M.N.F ten Mizote zalenna thu an tlangaupui khan chappui kang ang duai duaiin Mizote rilru leh ngaihtuahna a kang a, chu chuan suangtuahna ram thar chu a din a. Kan hla phuahtu thenkhatte pawhin chu suangtuahna ram thar chu min thlir tir pahin, chu ram pan tur chuan min sanmawh hlawm a. Chung hla phuahtute zingah chuan Laltanpuia hi a langsar ber te zinga mi ani awm e. Laltanpuian M.N.F hla pahnih leh Sialsuk khaw kang hla pahnih a phuah atang te hian a hunlaia mipui mar chu a hmuh theih riai riai a. Kum 1964-a a phuahah te kha chuan beiseina kawl a eng hle a, zalenna ramri pawh a hnai hle ni tur a ni.                      

Laltanpuia rilru-a lian ber leh a ngaih pawimawh ber “lungrualna” lam pan chuan ke kan la pen ho zel thei a. “Finna”, “Rinawmna” leh “Tlawmngaihna” meichher te chhi eng zel tur hian kan hla phuahtu hian min sahmawh a, chu tlangau aw erawh chu a chuai tawhin a rinawm loh.                                                               

Mizo hla phuah thiamte hian sunna hla (Khawhar hla kan ti thei bawk ang chu) pahnih-khat tal an phuah tel chawk a, Laltanpuia pawhin a nupui Rotluangin kum 1982-a a boralsan chuan “Thlafam ngaih chu tuar a har” tiin a tahna mittui chu hlaah a chantir ve a. Hei lo hi chu hetiang lam hla hawi a phuah lem thung lo.           

Kan sakhaw thar hian mimal leh hnam nunphung a chiah hneh hle a ni kan tih kan hla phauhtute hla atangin a hmuh theih a. Sakhuanaa inhmang vak lo te pawhin a ‘serh thianah’ tal ti ni awm takin pahnih-khat tal an phuah tel châwk a. Laltanpuia pawh hi a bang bik lo. Kum 1963 leh 1964 kum khan hla pahnih “Hun leh kumte an chawlhna ral muangah” tih leh “He khawvel thihna Jordan” tih hlate a siam a. A bat a tlak ta huaiah a inngai nge ni ang, heng bak hi phuah leh tang ei a ti ta lem lo va.          

Laltanpuia hla thu hman te hi a tluangin, hla thu un pui pui leh hriat harsa tak tak a hmang lem lova. A sawi tum chu tlang takin a sawi mai a. A sawi tum aiawh (symbol) te, hmehbel tehkhinna (metaphor) te pawh a hla puanbu-ah hian a hmang vak lo. Tehkhinna(simile) erawh chu a hmang uar hle. Mi sawiselna leh deuhna hla uang (satires) erawh chu pakhat mah a phuah lo a ni.                                                   

Mizo hla phuahtu dangte ang bawkin Laltanpuia hian nula koh duatna chi hrang hrang a hmang ve teuh a, chungte chu : Thapui, Annemte, Ainawni, Ainawnpari, Mi u, Biangnote, Bawihte, Sensiari, Thalengheri leh Parte tih te an ni a. Heng kan han sawi te hi vawi hnih-khat bak a hmang nawn meuh lova, mahse “Parte” tih erawh hi chu a hmang ngun ngiang mai, inlemna hla 16-ah vawi 25 lai a hmang a. Hla pakhata tum li/nga lai a hmann te pawh a awm.                                 

Mi lungleng thei tak a nih thu kan sawi tawh a. Hetia a khawhar chang hian Laltanpuia hian lei lam bih lovin, a bul vel ram ngaw dur pui te, thing zar mawi tak tak leh tlangdung inkhawh mawi tak takte en khumin, a suangtuahna mit chu van lamah a meng thin ni ngei tur a ni, a hlaah hian ‘Siar’ leh ‘Chhawrthlapui’ tih hi kan hmu tam hle a, ‘romei’ pawh lang ngun pawl tak a ni bawk.                                      

Kum khat chhunga thla sawm pahnih awmah hian Laltanpuia tan chuan January thla hi ro a ni awm e, thla dang zawng zawngin hla an pek vek laiin he thla hi chuan hla pakhatmah a hlan ve lo a ni. September thla hian hla a phuah tam lâwt lak a, paruk a phuah a, March, July, August leh December thlaah te hla pathum theuh a phuah bawk. Mimkut thla hi a lung tileng tu ber kut a ni mai thei a ni.                

Mizo Lengzem hla dangte ang bawkin Laltanpuia hlaah te hian mahni inlainatna a lian hle a. A hla laimu chu thil dangah leh character dangah ni lovin amahah a innghat vek ani.                                                                                                

A hla ze pawimawh tak dang chu hmeichhe biakna (adoration of women) a ni ti ila, kan tisiual tam awm love. Dik tak chuan hei hi Mizote ‘love lyrics’ zepui pawimawh tak a ni ve reng a. Kan lengzem hla atanga a landan hi chuan hmeichhia te chu mipa te chunga leng, an duh an maka mipate lawmna pe a, la bo thei dinhmuna ding ni awm hialin a lang a.  Laltanpuia pawh hian hmeichhia (a bialnu) chu ‘Lawmna leh dam chhan’ nia a sawi laiin amah thung chu ‘ mi a hluana ring, I zun ngai ka ni’ a inti a. “Phuloh” tih leh “riang” tih tawngkam te hi a hmang rim hle a, a phu hlawl hlawm lova, a riang vawng vawng em ni chu aw, tih loh theih a ni lo. A nep theih hauh loh, chu thilsiam dangdai tak hnenah chuan malsawmna dilin a tawngtai kan tih hreh deuh pawhin, a khawngaihna beisei chuan a kai kun ngei zawng a nih hi.

Amaherawhchu, Laltanpuia leh hla phuahtu dangte hi ka dem thei hauh lo. Mihring tan chuan a mihringpui (opposite sex) tluka thil siam mawi leh duhawm a awm lo ve, a tluka hlu a awm hek lova, a tluka nun tihlim thei dang a awm dawn hek lo. Koh duatna chi tinrenga koh a phu a, fak mawina par thi tinreng lo ban a phu a, a laka intih hniamna a ni hek lo. Chuvangin hengte hi thu leh hla mawina (artistic beauty) mai a lo ni zawk a ni.    

Laltanpuia hla phuah hmasak ber, kum 1932 August thlaa a phuah hi lo tarlang ila.



ZATLANG LAWI ANG

            Zatlang lawi ang sakhming khuavel kan thang tur hi,                                      Chham ang zal reng ila, rianghlei kan chan tawk,                                             Kei atan zawng nang ngaih zunleng a zual bik e;                                               Tangah min vuan maw, nau ang nuih zai ka rel theilo.                                               

Aw, chung si-ar leng mah khian,                                                  Tuai duh lawm lai a then ngailo,                                                  Piallei khar chhung thim hnuaiah                                                            I zal ta em ni aw ka tuaite?                                                                        Minung dama kan intawh leh hma zawng,                                    Thlafam rihsang mual liam lo hian                                              I lo dam tawn ang aw.



Ka hawi ngamlo, miten duh leng parmawi an lawm,                                  Aw, khawnge maw ka lawmna leh ka dam chhan?                                      Lungrual lai ni thlang lenkawl kung a her liam e;                                       Kei ka tan Khuanuleng, tuai duh lawm lai I phal lawm ni?



Luaithli nul chung zawngin laitual ka leng thiamlo,                                   Ngaiin au zel ila kawl eng tur hian,                                                                Engtin rawn dinthar leh ang maw a riang tawnah;                                     Nghah ka nuam thal tui ang, lung dam nan kawl a eng mahna.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia