35. LALṬANPUIA
LEH A HLATE
R.L.
Thanmawia
HLA phuah thiam Lalṭanpuia
pakhat aia tam an awm avangin tuna kan sawi tur chu a upa zawk, Sialsuk tui
liak hi a ni.
Laltanpuia hi Hrangchina
(1862-1952) leh Kapkungi (1886- 1954) te
fa pathumna niin, kum 1915 khawvel eng a rawn hmu tan a. Mi piang chhung tak
atanga lo piang a ni a, an unau piang chhuak zawng zawng chu sawm leh pali an
tling a ni.
Thlahtu atang rengin thu leh
hla lama timi tak chhung an ni a. A pa Hrangchina hi pa titi thiam leh rilru
chak tak, kar khat chhunga an chawhmeh hming pawh hmaih hauh lova sawi chuak
parh thei a ni a. Fiamthu thiam tak leh rual pawl thiam tak a ni bawk. Hla thu
a thiamin, tlar thum zai phei chu awlsam takin a phuah chhuak zung zung thei a.
Tuk khat pawh leipuia a feh turin Pastor Hauchhunga sedai theu lai a hmu a,
heti hian hlain a han au-el chawpchilh mai a :
Pastor Hauchhunga I â ber mai, Vantlang kawngah hling in sedai I theu ve, Thanghrimpa mitdel va kal ve suh.
Tiin. “Sial rang in sial rang a hring, Sakawlin sakawl a
hring” tih zawng zawng an khum a, Laltanpuia te unau zinga thenkhat James Dokhuma leh Darawti (Darawtlovi) ten
tawngkam thiam ah an pa an chhun a, Laltanpuia leh Romanin hla thu thiamah an
phawk a, an farnu Lalngaihdami erawh a zaithiam hle thung.
Lalṭanpuia
hi mi danglam tak a ni a. A nun ziaah hian thil inkaw kalh tak tak hmuh theih a
awm a. Mi tawng mawh tak, a thil vei leh ngaihtuah te pawh sawi chhuak zen zen
ngailo, a awka chhuak pawh zawi deuh sup, thluai thlum kawi vel lova a nihna
anga sawi chhuak mai thin a ni a. A nau James Dokhuma leh a u Darawti te lo
kawm tawh thin tan chuan unau an nih rin a harsa hial awm e. A zakzum em em
bawk. Mikhual leh a nel zawng lem lohte chu a be hmasa ngai meuh lova, mi biang
biak vel pawh a thiam lem hran lo. Zakzum tak e ti lo chuan a thian ngamtlakte zingah chuan phawk ru tak,
fiam vel pawh dawl tak a ni lawi si. A kutziak hmutu tan chuan Lower Primary a
pass lo tih rin har khawpa kut ziak mawi a ni thung. Tawng dang te thiam mah
suh se, Mizo tawnga chhuak lehkhabu na na na chu chhiar peih tak, a hunawl tam
tak chu lehkha chhiar nana hmang rawt
thin a ni. Tawngkam duah hluahin thu a sawi ngailo na a, a tawngkauchheh te
hian chhui leh belhchian a dawl fo thin. A lusun tum pawhin, “mahnia awma
khawharthlak, mi zinga awma ninawm” a han ti mai a, a rilru leh ngaihtuahna
erawh chu a sawi chiang hle si a ni.
Laltanpuia
hi Mizo paah chuan pa lian tawk leh inphut tha tak, ft 5 leh inches 9 laia sang
a ni a. Amah a hleitling bawk a, a awmkhauhvin a chak hle a. Thawh hreh leh tih
hreh nei lo, thawk mawp mawp chi a ni. A taimâk bakah kut a themthiam a, êm leh
hrui hnâng chi hrang hrang a tah thiamin, a kuthnu a mam tha em em a ni.
Laltanpuia
zepui langsar tak pakhat chu “mi lungleng thei tak” a nih hi a ni. Hei hi an
unau ziaah a sawi theih hial ang em aw? A u Romani hla ziarang pawimawh tak
pawh lunglenna leh khawharna a ni a. Laltanpuia pawh hi a hla han chhiar mai
atang pawhin mi lungleng thei tak a nihzia a hriat hliah hliah mai. Lungleng
tuar na mi tak a nih oawh a zêp na hek lo.
Mi khawhar
thei tak a nih avang hian a hlaah te hian “Awmhar” tih leh “Awmkhawhar” tih
tawngkam hi a hmang rim ngiang a, tum sawmhnih pasarih (27) lai a hmang a. Mizo
hla phuahtute zingah hian he tawngkam hi a hmang rim ber hial awm e. Kum 1960
phei kha chuan Sialsuk pathlawi zaithiam rualte nen “AWMHAR CHAMPION” pawl an
din ta nghe nghe ani.
Laltanpuia
hi hla thu hmuan reng a ni ang e! tih mai tur chi a ni ve a. A tlangpui chuan
hla phuah hi a harsat vak lo hlawm a. Thiante nena han chai ho ngial chang leh
mahni pawha zan khaw tairek thleng thleng pawha hla siama bûr chang te chu nei
ve bawk mahse, a hla tam berte chu a ngaihtuah lawk lem lova a phuahte an ni
hlawm. Kum 1987 December ni 3 leh ni 4-na hmanga Mizo Writers’ Association-in
thu leh Hla kutpui a buatsaih tum a, Mizo thu leh hla thiam kum 60 chuang la
damte hnena chawimawina a hlan tum pawhin, tan hma deuhvin Vanapa Hall
hulhliapah kan thukhawm laih a. Kan zinga pakhat chuan, “Khai, Pu Tanpui nangin
kan thu leh hla kutpui hi hlain han chawi teh le” a’n ti a. Tanpuia chuan ti
hian a han chawpchilh nghal mai a :
Thang leh thar chang rel ka dawn seng lo, Zoram nghahfak kalsiam her liai luai
karah, Chul hnu vul mawi ber chu keimahni
Zaikungpui fam hnu kha lo tho ru, Sakhming dai lo Vanapa run hliap
zauvah, Rimawi leh zai tha a chiar nghian e.
Tu leh fa rohlu a tling ber mai, Pipu hran thang vanpui khum Sai tar
chhingah, Laisuih mawi min hlan e Sial sawm
man.
Thu leh zai kungpui a chhim zawng
zawng Vantlang huatloh tura Chawngkhum
danin aw, Zawlkhawpui mual ah I tlanglam ang.
Lalṭanpuia
hian hla sawmhnih pariat (28) vel a phuah tawh a. A phuah hmasak ber chu kum 18
mi lek a nih lai, 1932 August thlaa a phuah “Zatlang lawi ang sakhming khua vel
kan thang tur” thi hla a ni a, a thluk pawh ama siam ngat ani. He hla a phuah hma hian Durra chawngthu te, Vankhama
te, Lalzuithanga te leh mi thenkhatin lengzem hla hi an lo phuah nual tawh a,
mahse Sap hla thluk emaw Sakhaw hla thluk emaw ringin hla an siam hlawm a.
Chuvangin hla dang thluk ring lova mahni ir-awm chhuak ngat ah chuan
Lalzuithanga phuah, “Zatlang lawi ang sakhming khuavel… “ tih hlate hi tunlai
Mizo Love Song hmasate niin a lang.
A hlate hmuh hniha a hui then
phawk thei ang deuh hian, Laltanpuia hla phuah hun hi hun hnihah a then phawk
theih a. A hun hmasa chu Indopui-II na
hma lam, 1932-1938 inkar a ni a. Hemi hun chhung hian hla paruk (6)
chauh a phuah a, a hla paruk zinga pali phei chi sakhaw hla thluk ringa a phuah
a ni. Hun hmasaa a hlate chu :
1.
Zatlang lawi ang sakhming khuavel (August 1932)
2.
Turnipui leh thal favang lo thleng tur hi
(August 1934)
3.
Ka ngaih Parte (July 1935)
4.
Fam ngaite nen nau ang kan tap (October 1935)
5.
Awm min tuahrem se (March 1936)
6.
Tlai ni tla lenkawl engin (February 1938)
A lunglenna chhumpui zing mup
thin kha Indopui II-na khan a hnawt tiau ta nge ni a, a lunglenna bulpui ber
kha chhungpuinu a chan tak vang zawk, theihai hai takin a hai ta vang vang a.
Thangkhat lian zet zawt a ral hnuah an pawl din thar “Awmhar Champion” in a
lunglen mu hnu chu a rawn kai harh leh a. Kum 1961 Mim kut thla vanglai eng no
nghual chuan a kalsan tawh khawvel chu a rawn chei thar leh ta bawk a.
“Kan lenlai, En chim loh Parte
I am dun ang” a ti leh ta hlerh hlerh mai a ni. An pawl “Awmhar champion” an
din hlim, an la inhawt buk peih lai, kum
1961-64 kha hla a phuah tam ber hun a ni, hla sawm paruk (16) lai a phuah hman
a, chungte chu :
1.
Kan lenlai, En chim loh Parte, I am dun ang
(September 1961)
2.
Mahten awmhar ka dawn changin (March 1962)
3.
Nang lo chu (July 1962)
4.
Thal favang turnipui kawl a eng ruai mai
(September 1962)
5.
Min la hruai khawm leh ang (September 1962)
6.
Khuarei tinkim ka dawn changin (November 1962)
7.
Awmhar Champion val kan ni (March 1963)
8.
Awmhar suihlung lentu (April 1963)
9.
Aw ka dawn lungruk a ngui ruai (May 1963)
10. Ka
chung Khuanun duhten a lo siam hi (May 1963)
11.
Chhingkhual thalengi (September 1963)
12. Hun leh
kumte an chawlhna ral muangah (September 1963)
13. Kan ram
hi kan ram a ni. (June 1964)
14. He
khawvel thihna Jordan (July 1964)
15. Independent
kan Zoram tan (October 1964)
16. Kar a
hla Parte (December 1964)
Kum li chhunga Laltanpuia
ngaihtuahna chhêm vâm rengtu thlifim hian 1964 December thla hnu lam hi chuan a
chhêm khât ta viau niin a lang. Kum 1966 a rambuai avanga Sialsuk khawpui mei
vâp mai chang ta khan a khaw mipuite tahna leh rumna a thlen tak meuh meuhva,
chu rumna thangkhawk chu Laltanpuia hian hlaah a siam chhuak ta a. Sialsuk khaw
kang hla pahnih kam lo nei ta a ni.
Kum thum lai mai a reh leh vung
vung hnuin, kum 1969 December thlaah Mizo nula zaithiam hmingthang Siampuii
Sailo (Lalthansiami) hmangin Laltanpuia ngaihtuahna muhil chu beng harhin a awm
leh ta a, “Sial khaw daihmun” tih hla a siam leh thei ta a ni.
Thlifimin a chhem vang ni hauh
lovin kum 1975 khan intihsiaknaa tel vein “Zu do hla” a hel nuai leh a. Mahse,
hei hi chu chhung lama chhem nungtu awmlo hla a ni.
Kum sarih sarih lai a reh leh
vung vung hnuah, kum 1982 a van angel zaipawl ten Berampute tuanna nghawr
nghing thama hla mawi an rem thla ngei mai khan, beisei lohna lam mual atangin
thli chhia a lo tleh a, a thiannu Rotluangi sun nan “Thlafam ngaih chu tuar a
har” tiin a rawn rum chhuak ta thung a ni.
Laltanpuia hlate hi chi hrang
(theme) a tam vak lova, hlawm hnih lian deuhvah a hui then phawk thei tih kan
sawi tawh kha. A hla tam zawk chu inlemna hla (love songs) an ni a, a hlawm
dang leh chu ram leh hnam hmangaihna
hlate (Patriotic songs) an ni thung.
French Revolution (1789-a
intan) khan ram hmangaihna rilru a chawk tho va, Sap hla phuah thiam te hlaah
par a chhuang a. India Independent movement pawhin Rabindranath Tagore-a leh
India hla phuah thiam tak tak te chu tawtawrawt-ah a rawn hmang bawk a. M.N.F
ten Mizote zalenna thu an tlangaupui khan chappui kang ang duai duaiin Mizote
rilru leh ngaihtuahna a kang a, chu chuan suangtuahna ram thar chu a din a. Kan
hla phuahtu thenkhatte pawhin chu suangtuahna ram thar chu min thlir tir pahin,
chu ram pan tur chuan min sanmawh hlawm a. Chung hla phuahtute zingah chuan
Laltanpuia hi a langsar ber te zinga mi ani awm e. Laltanpuian M.N.F hla pahnih
leh Sialsuk khaw kang hla pahnih a phuah atang te hian a hunlaia mipui mar chu
a hmuh theih riai riai a. Kum 1964-a a phuahah te kha chuan beiseina kawl a eng
hle a, zalenna ramri pawh a hnai hle ni tur a ni.
Laltanpuia rilru-a lian ber leh
a ngaih pawimawh ber “lungrualna” lam pan chuan ke kan la pen ho zel thei a.
“Finna”, “Rinawmna” leh “Tlawmngaihna” meichher te chhi eng zel tur hian kan
hla phuahtu hian min sahmawh a, chu tlangau aw erawh chu a chuai tawhin a
rinawm loh.
Mizo hla phuah thiamte hian
sunna hla (Khawhar hla kan ti thei bawk ang chu) pahnih-khat tal an phuah tel
chawk a, Laltanpuia pawhin a nupui Rotluangin kum 1982-a a boralsan chuan
“Thlafam ngaih chu tuar a har” tiin a tahna mittui chu hlaah a chantir ve a.
Hei lo hi chu hetiang lam hla hawi a phuah lem thung lo.
Kan sakhaw thar hian mimal leh
hnam nunphung a chiah hneh hle a ni kan tih kan hla phauhtute hla atangin a
hmuh theih a. Sakhuanaa inhmang vak lo te pawhin a ‘serh thianah’ tal ti ni awm
takin pahnih-khat tal an phuah tel châwk a. Laltanpuia pawh hi a bang bik lo.
Kum 1963 leh 1964 kum khan hla pahnih “Hun leh kumte an chawlhna ral muangah”
tih leh “He khawvel thihna Jordan” tih hlate a siam a. A bat a tlak ta huaiah a
inngai nge ni ang, heng bak hi phuah leh tang ei a ti ta lem lo va.
Laltanpuia hla thu hman te hi a
tluangin, hla thu un pui pui leh hriat harsa tak tak a hmang lem lova. A sawi
tum chu tlang takin a sawi mai a. A sawi tum aiawh (symbol) te, hmehbel
tehkhinna (metaphor) te pawh a hla puanbu-ah hian a hmang vak lo.
Tehkhinna(simile) erawh chu a hmang uar hle. Mi sawiselna leh deuhna hla uang
(satires) erawh chu pakhat mah a phuah lo a ni.
Mizo hla phuahtu dangte ang
bawkin Laltanpuia hian nula koh duatna chi hrang hrang a hmang ve teuh a,
chungte chu : Thapui, Annemte, Ainawni, Ainawnpari, Mi u, Biangnote, Bawihte,
Sensiari, Thalengheri leh Parte tih te an ni a. Heng kan han sawi te hi vawi
hnih-khat bak a hmang nawn meuh lova, mahse “Parte” tih erawh hi chu a hmang
ngun ngiang mai, inlemna hla 16-ah vawi 25 lai a hmang a. Hla pakhata tum
li/nga lai a hmann te pawh a awm.
Mi lungleng thei tak a nih thu
kan sawi tawh a. Hetia a khawhar chang hian Laltanpuia hian lei lam bih lovin,
a bul vel ram ngaw dur pui te, thing zar mawi tak tak leh tlangdung inkhawh
mawi tak takte en khumin, a suangtuahna mit chu van lamah a meng thin ni ngei
tur a ni, a hlaah hian ‘Siar’ leh ‘Chhawrthlapui’ tih hi kan hmu tam hle a,
‘romei’ pawh lang ngun pawl tak a ni bawk.
Kum khat chhunga thla sawm
pahnih awmah hian Laltanpuia tan chuan January thla hi ro a ni awm e, thla dang
zawng zawngin hla an pek vek laiin he thla hi chuan hla pakhatmah a hlan ve lo
a ni. September thla hian hla a phuah tam lâwt lak a, paruk a phuah a, March,
July, August leh December thlaah te hla pathum theuh a phuah bawk. Mimkut thla
hi a lung tileng tu ber kut a ni mai thei a ni.
Mizo Lengzem hla dangte ang
bawkin Laltanpuia hlaah te hian mahni inlainatna a lian hle a. A hla laimu chu
thil dangah leh character dangah ni lovin amahah a innghat vek ani.
A hla ze pawimawh tak dang chu
hmeichhe biakna (adoration of women) a ni ti ila, kan tisiual tam awm love. Dik
tak chuan hei hi Mizote ‘love lyrics’ zepui pawimawh tak a ni ve reng a. Kan
lengzem hla atanga a landan hi chuan hmeichhia te chu mipa te chunga leng, an
duh an maka mipate lawmna pe a, la bo thei dinhmuna ding ni awm hialin a lang
a. Laltanpuia pawh hian hmeichhia (a
bialnu) chu ‘Lawmna leh dam chhan’ nia a sawi laiin amah thung chu ‘ mi a
hluana ring, I zun ngai ka ni’ a inti a. “Phuloh” tih leh “riang” tih tawngkam
te hi a hmang rim hle a, a phu hlawl hlawm lova, a riang vawng vawng em ni chu
aw, tih loh theih a ni lo. A nep theih hauh loh, chu thilsiam dangdai tak
hnenah chuan malsawmna dilin a tawngtai kan tih hreh deuh pawhin, a khawngaihna
beisei chuan a kai kun ngei zawng a nih hi.
Amaherawhchu, Laltanpuia leh
hla phuahtu dangte hi ka dem thei hauh lo. Mihring tan chuan a mihringpui
(opposite sex) tluka thil siam mawi leh duhawm a awm lo ve, a tluka hlu a awm
hek lova, a tluka nun tihlim thei dang a awm dawn hek lo. Koh duatna chi
tinrenga koh a phu a, fak mawina par thi tinreng lo ban a phu a, a laka intih
hniamna a ni hek lo. Chuvangin hengte hi thu leh hla mawina (artistic beauty)
mai a lo ni zawk a ni.
Laltanpuia hla phuah hmasak
ber, kum 1932 August thlaa a phuah hi lo tarlang ila.
ZATLANG LAWI ANG
Zatlang lawi ang sakhming khuavel kan
thang tur hi, Chham ang zal reng ila, rianghlei
kan chan tawk, Kei atan zawng nang ngaih zunleng a
zual bik e; Tangah min vuan maw, nau ang nuih
zai ka rel theilo.
Aw, chung si-ar leng mah khian, Tuai duh lawm lai a then ngailo, Piallei khar chhung thim hnuaiah I zal ta em ni aw ka
tuaite? Minung dama
kan intawh leh hma zawng, Thlafam
rihsang mual liam lo hian I lo dam
tawn ang aw.
Ka hawi ngamlo, miten duh leng parmawi an lawm, Aw, khawnge maw ka lawmna leh ka dam
chhan? Lungrual lai ni thlang lenkawl kung a her
liam e; Kei ka tan Khuanuleng, tuai duh lawm lai I
phal lawm ni?
Luaithli nul chung zawngin laitual ka leng thiamlo, Ngaiin au zel ila kawl eng tur hian, Engtin rawn dinthar leh ang maw a riang
tawnah; Nghah ka nuam thal tui ang, lung dam nan
kawl a eng mahna.
Comments
Post a Comment