34.   NUCHHUNGI  RENTHLEI  LEH  A  HLATE                                  

                              L.T. Muana

           

                        I thovang u, leng zawng hian,                                                                                           Zirna hi I chawisang ang u;                                                                                              Kan Zoram par ang a vul nan,                                                                                         Malsawmtu Van Lalzaran.

He hla phuahtu Nuchhungi Renthlei hi Zofaah chuan nu ropui berte zinga mi a ni ngei ang. Khawvel Indopui hmasa intan kum chiah 14 February 1914 khan Lunglei lam Lal Thantluanga khua Ralvawngah khawvel eng a hmu tan a. Vanduaina leh retheihna in a tette atangin a tuam vel a, kum hnih awrh a nihin a pa Hminglianan a boralsan a, a nu Lalthanglovi Zadeng hovin naupang la berh ve tak tak pangate chu an khawsa naw naw a, hmeichhia vek, a tê ber hmingah pawh Nuchhungi an tih phah hial, pa tel lova nu rethei takin a han tulpui chu an lainat awm takzet mai! Chu a chhapah kum thum mi chauh a nihin Nuchhungi hian duatna leh chaw tha ei tur nei lo nen, pum nâ benvawn a nei leh ta nghal! Khawsak nawm deuh na beiseiin Vai hnaih Chawngpuiah an pem a, kum ruk a nih pawin a pum na in ziaawm lam a pan thei ta chuang si lo. A tawpah a nu mangangin Baptist Missionary Sap nurse Pi Daktori (Miss Dick) leh Pi Zirtiri (Miss E.M. Chapman, Zirtiri College an din phah takna hi) Serkawna awmte hnenah chuan an lum lut ta rawih mai! Annin an lo khawngaih em em a, Hmeichhe Boarding School-ah Nuchhungu chu an kai lut ve ta nghal a, lehkha a zir tan ve ta a ni. A nu te chu Pathian thu awih an lo nih tak veleh mi huat an hlawh a, am chhung leh khatte kut an tuar bawk. Sawrkar lamin an kuli tir chamchi bawk nen, Mission Sapte chuan an khawngaih em em a, Serkawnah an vain an rut thla ta vek nghe nghe a ni.  

            Nuchhungi hian kum 1927-ah Lower Primary a pass a, 1929-ah Upper Primary a pass leh a, 1934-ah Middle English a pass ta. Hemi kum vek atang hian Hmeichhe School-ah a thawk nghal a, a thawh that em avangin “Certificate of Honours” 1959-ah khan an pe ta hial a ni. 1974 kum atang phei chuan pre-primary Teachers’ Training Centre-ah an pawt peng reng a, kum 1983 February-ah a lo pension ta a ni.

            Kum 1942-ah Pukpui tlangval Rualkhuma Ralte nen an innei a, thil mak tak pakhat chu a pasal neih atang hian a pumna benvawn vei, a buaipui ruk hle thin chu hnara hlit phawi ang huaiin a reh hlauh mai. A pasal hi Kohhran Upa a ni a, fa chhuanawm tak tak mipa 1 leh hmeichhia panga lai neiin makpa fel tak tak a nei bawk. 

            Nuchhungi hian talent hrang hrang a neih zinga pakhat chu thu a thiam hi a ni. A tette atangin thawnthu a hre thei em em a. A sawi thiam bawk a, a phuahchawp ngawt pawh a thianten an ngaithla huai huai thin a ni. A thawnthu siam thenkhat te chu hun rei tak Zoram pumah Primary School Text buah an hmang a, “Zirna bulbu” te, “Premier” te, “Serkawn Graded Book I, II, III.” Te a ni. “Mizo naupang infiamna bu tih te, Hla te, Red Indian mipa naupang” tih te, “Khawvel naupang” tih te, “Savawm pathum” tih te leh Drama leh Play dangte a ziak bawk.                            

            Heng bakah hian Exercise neih hi naupangte zingah a uar pui em em a, sikula a thawh chhung zawng deuh thaw in Drill Teacher a ni. Stic Drill te, Wand Drill te leh Games chi hrang hrang zirtirtu ah a tang bawk. A Cheraw kan thiam hi a hmingthang hle a, suk hman atanga mautlawn hman titantu a ni a, dan thar chi hrang hrang, hmawlhte leh ribbon rawng hrang hrang keng chunga kân te leh kan dan chi hrang hrang tilartu a ni.

            Kohhran lamah theihtawp chhuah mi a ni a. Kum 1939-a G.A (Girls Auxiliary) Pi Zirtiri ten a han din khan kut leh ke berah an nei a. Pianphungah Pi Nuchhungi hi hruaitu mi renga piang, aw tha leh thusawi fiah thiam, mi hneh thei tak a ni. BKHP (Baptist Kohhran Hmeichhe Pawl) a lo din khan kum 10 chhung zet Chairman ah thlan a ni. Rawngbawlna hrang hrangah hmahruaitu leh sulsu tu ni zelin, a dam phawt chuan Sunday School a thlah thlam ngailo. Piangthar tha, Pathian zah mi leh a tana inhmang tlat mi a nihna hi an chhungkaw malsawmna hnar a ni.

Nuchhungi hla phuahte : Nuchhungi ropuina ber chu hlaphuah thiam ah a ni. Kum 8 mi lek a nih a Serkawn Hmeithai Veng a an awm laiin hla inchhang naupang ho infiam nan  a phuah tan a.

            Zawttuin        : Kan vangah hian tute nge cheng?                                                           Chhawntuin  : Keimahni leh keimahni

 Tiin  hla mawlte hmangin naupang rual an in au tuar tuar thin a, a larin mi rilruah “riau” neiin an theihnghilh thei ngailo a ni. An ran vulh – ui leh kel, vawk leh arte pawh an hming a phuah kim vek a ni. Amaherawhchu, Nuchhungi hian hla a phuah dawn reng reng in mawlhtu emaw, lunglen vang emawa phuah a nei lo va, hei hi a danglamna a ni. A tul tihna in a ur thlu a, thangthar leh piang leh zel turte tan ro hlu a vawn that tul nia hriatna leh naupangte nun huaina atan a phuah ber.                     

            Amah ngeiin, “Pathianin talent min kawltir hi naupangte tan a ni a, naupangte hi Pathian fate an ni si a, ka fate pawh an ni bawk,” a ti hial reng a ni.            

Serkawna Mipa School-ah kum tin hla thar tha tak takte phuahin contest ropui tak an nei thin a. Hmeichhe school lamah ve thung chuan hla thar haihchham dalah Exhibition-a sak turin Nuchhungi hian a phuah ve thin. Amaha thil inthup chu tulna avangin Pi Zirtiri hian in a phawrh sak a, naupangte tuipui chi leh thiam awlsam tam tak a phuah phah ta a ni. Nuchhungi hian “Hmeichhe pasal thate” tiin Zirtiri hi a ziak hial reng a ni. Pi Zirtiri hian Zirna ah a hruai zel a, hla a phuah tir mai ni lovin mipui hmaah Mizo hmeichhe Soloist hmasa ber a nih tir nghe nghe. Hla phuah a, Tonic Solfa-in a thluk a siam nghal a, kum 1933 atang khan mipui hmaah pulpit hrang hrang ah a solo zel a, mipui a hip a, Missionary te tan chanchintha lo hril a remchang em em ani. Chuvangin Nuchhungi hi Mizo hmeichhe tan hmahruaitu ropui tak, Thangtharte pawhin huaisen taka solo an ngam phah takna pakhat a ni. ME School-a a thawh lai hianin milianin an School an tlawh dawn apiangin an Headmaster Pu C.S. Zawna chuan, “Zaii nu, nang hla han phuah the” a ti thin a, hla tharin a awi ziah thin.

Nuchhungi hian hla 72 zet a phuah a, chungte chu :-

1.      Arpa hla                                             37. Buh.

2.     Baloon                                               38. Buhseng leh chil

3.     Dawhkan                                           39. Dumde

4.     Dar                                                     40. Eng nge an tih theih

5.     Fakna                                                 41. Fur

6.     Fanghmir                                          42. Fur hlo thlo

7.     Hman lai Pi Hmuaki                       43. Hawi vel ila

8.     Nghengtawlah                                  44. Hnathawktute

9.     I nu tanpui rawh                              45. Khawpui aw ridur

10.  Kan lenna ram                                  46. Khuai

11.   Khawvel hi                                        47. Luite

12.  Lehkhachaih                                     48. Lohal

13.  Lily                                                     49. Lo ka thlir

14.  Liandova leh Tuaisiala                    50. Lovat

15.  Motor                                                 51. Maimawm

16.  Mizoram School                               52. Mihring ran vulh

17.  Ninhleiin tepeng a nei                    53. Nausen lawmna

18.  Naupang hla                                     54. Naupang thianghlim

19.  Nihliap                                               55. Nipui laia zing khawvar

20. Pangpar I thliak ang u                     56. Pi pu uai hla

21.  Perhpawng                                        57. Pu Vawma tui

22. Phengphehlep                                  58. Ri theite

23. Rial                                                     59. Rannungte khawngaih tur

24. Ruahsur leh chhimbal                    60. Ram hrang hrangte

25. Sena                                                   61. Sikul luh hla

26. Sangha man hla                               62. Taksa pengte

27.  Thingsia                                             63. Thli

28. Tih theihte                                        64. Thlawhtheihna

29. Thlanrawkpa khuangchawi                        65. Thereng

30. Tlaini tla                                            66. Uinote

31.  Van atanga ruah mal far                 67. Varak

32. Vakul                                                  68. Vaimim  

33. Vanhnuai mawitu                            69. Van lam thilte

34. Zaninah thlapui a eng                     70. Zing engmawi

35. Zawhte

36. Zirlaite



Heng chang khat hlate hi 1935 vela a phuah a tam ber a, tin, “Solfa zirdan bu”, Pi Zaii leh Muka siam ‘Modulator’ zir awlsam nan, naupang ten “d” “r” “m” rite zir nan an hmang tangkai em em thin a ni.

Nuchhungi hian hla mawl te te, miin engah mah an ngaih loh, ho tak tak atangin nopangten solfa kalhmang an man a, an theihnghilh leh tawh ngailoh tura an rilrua tuh a tum ber a, Chuvangin Baloon, Dawhkan, Dar, motor, Nihliap, Sana, Thlawhtheihna a phuahte hian an tangkaizia rilrua tuh a tum ber a. Pathian siam rannung mawi tak zir tur a tam si, duat leh humhim an tulzia tih lan nan Dumde, Uinote, Fanghmir, Khuai, Maimawm, Perhpawng, Phengphehlep, Thla eng, Vakul, Varak leh Zawhte hlate a phuah. 

Tin, Mizo ei leh bar zawn thinna leh an khawsak phung theihnghilh loh nan Buh tuh, Buhseng leh chil, hlo thlo, Lohal, Lovat, Lo ka thlir, Hnathawktute tihte a phuah leh a, Bangalore a a zin laiin tuipui kama len deng mite a thlir vang vang a, “Sangha man hla” a phuah leh bawk a ni. Heng atang hian Mizote khawsak dan leh ei dap dan thangtharten an hriata an ngaihhlut zel nan a ti a ni. Thawnthu lar leh hmingthang, theihnghilh theih si, rochun nun zel nan tiin Hmanlai Pi Hmuaki, Phengphehlep, vaimim, Thlanrawkpa khuangchawi leh a dangte a phuah leh a, heng hlate hi ngun taka han chhiar hian rilrua thawnthu mu tawh hnu kha chiang taka dinchhuakin a lo lang leh uar uar thin.

            Hetia hmeichhe pakhat ve maia talent ropui tak lo inphum haichhuahtir a nih a, Zofate tan a Rohlu kan chang ta hi kan nihlawhin kan vannei em em a, kan hnam siam that nana tun nun chhoh zel hi kan bat a ni. Nuchhungin hla tha 72 zet a phuah a, a mah kum 72 a tlin kum chiaha India ram pumpui chawimawina “Padma Shree” a lo dawng pawh hi a lawmpuiawm a, Mizo hnam pumpui tan a chhuanawm takzet ani. Naupang rethei, dammawh, baihvai tak Pathianin a tawpah nasa taka a chawimawi hi amah Nuchhungin Liandovate Unau chungchang,

            Ngur tin chhingin sum tin an khawm,                                                                            Neihlai tiandar, fenthi, changsial zawng kawiin,                                                          Neihzawng chhingtu thanhawl an chang ta,                                                                  Mal tin sawmtu chung Khuanu zarah,.                                                              

 A tih hi ama chungah ngei pawh a thleng dik chiang hle a ni.


Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia