31.     DAMHAUHVA  LEH  A  HLATE                                                          

                        B.Lalthangliana



Damhauhva hi 1909 kuma piang, Laikung leh Thanghnuni te fa a ni a. A tet te laia awm tu Tuahkhumi chuan Damhauhva u te pathum lai an lo thi tawh avangin, ‘Ani hi chu a dam ka hauh ber mai’ tiin a awi thin a. Chu chu miten an lawm hle . Tichuan ‘Damhauhva’ tih hming a lo pu ta a, a hming tak chu ‘Lallianchhunga’ a ni.

Amah hi a tet deuh lai atanga lem ziak thiam tak ani a, rual pawl thiam, titi thiam a sawi hat a tling bawk. Khawhar inah leh thlan laih nikhua te hian an kil tuauh tuauh thin a, a kam chhuak an chang thap thin a ni awm e. Mahse mite a rel ve ngai reng reng lo va, amah miin an rel thu hrilh mahse , ‘E’ a ti mai a. A chhang let ve ngai reng reng lo va, chu chu mi te fakna ber pawh niin an sawi thin.                       

A kut themthiam zia hi sawi fo a ni bawk. Tingtang te, vai pum te, tuibur-dawn te, vailung tat te pawh a siam thiam hle a. Chemte a chher nalh zia pawh sawi hat hat a ni ve. Sawrkar rawng siam chawhpawlha rawng dang mawi tak takte pawh a chawk chhuak thiam a, kut themthiam entir siakna, Champhai leh Aizawl ah lawmman pakhatna chi Li laiah a dawng nghe nghe.                                                              

Kum 1969 atangin sikserh in a an tan a, buh seng hun velah a zuak deuh a, 1972 kim bul lam atang phei chuan chaw tak pawh a ei thei lova, chhang leh artui ngawt a ring a. Tichuan, ni 20 April 1972 tlai dar 3 leh minit 20 ah a zinna ram chu chhuahsan in a chatuan hmun a pan ta a. Khawbung High School, Middle School leh Primary School ten uniform ha in an sun a. YMA khawbung branch in puandum sinin a kuang an zawn a, Khawbung mipui tam takin an thlahliam ta a ni.             

Damhauva hian hla 51 phuahin a lungphunah ziah ani a. Mahse tuna a kutchhuak kan hriat theih hla chu 29 (sawmhnih pakua) chauh a ni rih a. Hla 22 te chu hria rih lohin a la awm a. Chung a hla kan hriat theih te chu thlur thumah then theih a ni a. pathian hla 9, khawhar hla 6, khawvel mawina leh lengzem hla 14 tiin zir a awl nan thliar hrang ila a tha ang.                                                                           

Damhauhva hi mi lungleng thei tak a ni tih a hla atangin kan hmu a, a chang chuan nula leh khawtlang ngaiin a lungleng em em a. Nunhlui thlir kira a lunglen hun a tam ber nghe nghe a. A hlaah ‘Zun’ ringawt tih vawi sarih vel leh ‘Lunglen’ tih hi vawi 12 aia tlem lo kan hmu a. ‘Zunzam in’ a chim buai dan pawh hetiang hian kan hmu a ni.

                        Thinlai a riai riakmaw valeng iangin,                                                                             Saisen nau ang min dawm thiamtu an awm lo,                                                            Par ang vul lai rel thiam awm tak ang maw                                                                 Khuarei lunglen zunzam a tho leh thin                                      

A ti hial a. A tlangpuiin ‘Zunzam’ leh ‘Lunglen’ hi a sawi kawp deuh zel a. Lunglen a lak nat zia hi chhut tham a awm. Krismas te pawh a lawmawmna leh a hlimawm na lama suangtuah loin a lunglenthlak zawngin a thlir a, a chhan chu engvang pawh nise, lunglen a lak nat zia hi hla phuah awm reng dinhmuna khawsa a tih theih hial awm e.

Damhauhva hla lar tak pakhat, ‘ Zun phur thing tin par ..’ tih ah phei chuan lunglen a lak nat theih zia a hmuh theih hle a. A lunglenna a fawn san lai ber Mizoten kan lunglenzia kan au chhuahpui na sang ber a ni hial mai thei ani. Fam rolung mual liam tawh te a ngaihna te leh khawtlang lunglen a tawrhna te chu a nun hialin a phur zo lovin a hria a. A uar thiam dan hi khum  a har awm teh e.                                        

Mizorama hmun mawi lai ber Pi leh pu chenna an hrilh fak chu favang hi a ni a. Kumtluana hah taka an hnathawh leh rim taka an lo thlawh chu an zo ta a. A rah seng tur nghakin an awm a, an hlim em em a, nuam pawh an ti thin reng a ni. Favang nawm dan chu kan kiang vela awm nungchate hmangin a han puang a, an chet vel dan a han sawi chhuak a. Chu chu a la duhtawk lova, kanvela pangpar leh vul thei zawng zawng hmangin a hlimawm dan a tarlang leh a. Romei te chenin a hmaih lo, Damhauhva rilru hian a hawl kim hle a ni, a suangtuahna a fang zau va, a ngaihtuahna hian a thlir thui hle mai.Nungcha leh leia to par tinreng vul siau chu favang mawina tawo a la ni kim lo. Chung lam an hawi a, chu mawlh chuan Zoram favang chu a tinuam leh zual a ni.                                                                                    Damhauhva hla ngaihsanawna tak pakhat chu hmasang a pi pute sulhnu mawi taka a rawn phuah chhuak leh a chawi lar hi a ni a. Chu chu hnam changkang te kalkawng, hma kan sawn deuh deuh huna kan hriatchian chak leh zual tur, hnama chianna a ni a. Samthang Zopui tlang vel, Lallula hmun an tih thin chu a fang a, a rilru  a khawih hle mai a, a lung pawh a leng hle a ni ang, mawi takin hla a phuah chhuak a.

Saihnuna hla 59 ah tah thu vawi 42 kan hmu a, mi pakhat hla phuaha ‘tahna’ thu tamna ber a ni ang tiin Siamkima’n a ziak a. Damhauhva hla 29 ah pawh ‘tah’ hi vawi 20 kan hmu a, Saihnuna ang emin tam lo mahse, a tarlang thahnem ve hle mai. Tin, Damhauhva nu ram leh Saihnuna chenna boruak chu a inhnaih hle tih kan hre thei bawk. Damhauhvan ‘tahna’ a tarlan te hia kawng thum hawiin a lang a. Chungte chu Pathian a ngaihnaa a tah na te, nunhlui a ngaih vanga a mitttui tlakna te leh khawtlang lunglen a tawrhna avanga a tahna te a ni a. Chung zingah chuan a nun ram innghahna laipui ‘khawtlang lunglen’ avanga a tahna a tam ber a, a nun pawh a nghawng na ber nghe nghe a ni.

Damhauhva hla kan chhiarin hun mual liam tawh ah min chenpui a, nunhlui kal tawhte min thlir kir tir a, chu chu a thawvenna lam aiin a ngaihawmna leh a kunglenthlak zawngin min fanpui zel a, tichuan insum zo lovin tahna kawnah min hruai lut ta thin a ni. Mihring nun tahnaah a intan a, tahna bawk ah a tawp leh a. A inkara tahna chi hrang hrang ah hian min kawi pui min kawi pui a. Chuvangin Damhauhva hlaa kan chen hian hnuk ulh na tur a tam a, nun a hnim ruai thei a ni.

Hetiang khawp a lunglen na leh tahna hmuna khawsa ni mahse, Damhauhva hian nun a thlahlel em em a. A ngaisang a. Lal Awithangpa te ang bawkin a tar mai tur hi pawi a ti ngawih ngawih tih a hlaah kan hmu a ni.                                           

Damhauhva ang hian nun hi ngaisang thiam ila. Hlut thei ila zawng kan damchhung hunte hi tangkai takin kan hmang thei anga. He khawvel pawh hi a nuam sawng sawng thei awm e. Hei hi Damhauhva nunram boruaka a lan chian em avang leh a hlaah kan hmuh fiah em avangin Khawbung YMA branch leh khawtlangin an chawimawi a. ‘Hla kungpui mual’ Damhauhva lungah tiin an ziak hial a.            

Damhauhva hian eng kum velah nge hla a phuah tan a, a indawt dan te hre turin duh angin kan la chhui tam tawk lova. Amaherawhchu, tuna a kutziak hlui tak pakhat ah chuan hla 12 a inziak . Chu ziaklohbu hlui tak phek hmasa berah chuan, “heng hi 1920, 1930 , 1940 ami ni, heng ka hla hi’ tih hi a chuang a. Ama kutziak ngei nia kan hriat bawk avangin a tlangpuiin Damhauhva hian 1920 atanga 1940 velah a hla te hi a phuah berah kan pawm ta a ni.                                                                    

Amaherawhchu ama hla phuah hnuhnung bera a sawi Zoram buai (1966) hnua a phuah pakhat a awm nawlh mai a. Chu chu hei hi ani :

            Tual kan lenna tlang a chul zo ta                                                                                     Ram lo lentu ah chang ta e                                                                                                            Khualzin ar angin kan vai e                                                                                              Awmhar thuva mahten zun zai lo sa.

                        Engtikah kawl ang eng maw                                                                                             ka nghak reng e                                                                                                                   Zaleng par ang vulna turin                                                                                               Hlim lai kawlkungah liam mahse                                                                       

Tiin a hla hnuhnung ber pawh tlang akawm a.  Kawng lehlama thlir chuan, a damchhung hla phuah zawng zawng a kharna pawh nunhlui mual liam tawh ngaihna leh lunglenna thu tho a ni.                                                                                                        

            Patea hlaa hmun 40 laiah, ‘par’ vawi sawm pathum lai kan hmu ve a, Patea hlaa ‘par’ tam ber chu suangtuahnaa a hmuh te a ni a. Damhauhva hlaa lang ‘par’ te erawh chu a tak taka kan hmuh thin ‘par’ te a ni thung. Damhauhva hlaa chuan tuahpui te an par chuai a, vau te pawh an vul a,a chang phei chuan romei in a bawm chek nghe nghe a. Chhawkhlei pawh a vul sen mawi hle a. Chawnpui te pawh an par a, Ainawn te, Phunchawng te leh Pang chenin an vul chek mai a ni.                        

            Palai a tirh theihin vahui te pawh vawi thum lai a lang a, sirva te hlim em emin an chiar nak nak hlawm a. Ngirtling te pawh an tap a, kawrnu phei chu an insut hliam hliam emaw tih mai turin a lang a, Lelte phei chu a changin a kiu va, a tah chang a awm a, min awitu a a tan tum pawh a awm bwk a. Romei phei chu tum ruk lai a paw chek a, Kanaan ram thlengin Damhauhva hlaah hian a bawm a ni.  

Tichuan Damhauhva hlaah hian khawvel pahnih lai lang kawpin a hriat theih a, Lelte leh Ngirtling te an kiu ruai ruai a, kawrnu te pawh an tah hiam hiamna khawvel chu a lunglenna leh a tahna ram nia kan hmuh ang bawkin, romei bawm chek leh par chi hrang hrang vulna leh, thlasik kawng te an pawt chuai a, aris te an det neuh neuh na leh thla a en pho a tleitir, leng, nau nawn leh hring hniang te hlim taka laitual an lenna a ni tih kan hmu kawp a. Chu chu he kan chenn khawvel awdan diktak pawh a ni reng a, Damhauhva hian a hmu dik hle a ni.                                                                                                                  

DAMHAUHVA  PHUAH  TUNA KAN HRIAT  THEIHTE

1.     Awmlai ral a lo lian e

2.    Chatuan Lalpa Jehova chu

3.    Chhandamna Lal sipai te chuan

4.    Chun leh zua hnemtu khawiah nge?

5.    Hmangaih lenrual dar ang kan len za hian

6.    Hmanah pi pu lenlai chul hnu

7.    Hun a kal zel e, thlang zamual a liam

8.   Hun leh kum hian mual an liam thin a

9.    Ka ram a ni lo he ram hi

10.   Kanaan tlaitla romeiin  a bawm

11. Kan Pathianin naupangte a lawm

12.Kan nghah chung vankhua a leng

13. Kan damlai ni tawite ah hian’

14.Kan sawmfang a eng siau e

15. Kan tlangram hi timawi turin

16.Khuarei lunglen zual changin

17. Kum a thar e, sawmfang tlang tin kai

18.                    Lalpa Jeho hnehtu ropui I ni

19.Lalpa thlarau mi te u, lo inpeih ru

20.  Lei hnutiang an chhawn ta

21.Ni leh thla leh Arsi an dang chuang love

22.  Nun hlui ngaiin thlir mah ila

23.  Pathian ta ani he In hi

24.  Rihli pui khi thlafam leng kaina

25.  Tual kan lenna tlang a chul zo ta

26.  Thalfavang kawl eng leh turnipui hi

27.  Zan a tlaiin siang a lawi lo ve

28. Zion tlang ropui ber Awi! I mawi reng e

29.  Zun phur thing tin par leh khawtlang lii liai

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia