30. VANKHAMA
LEH A HLATE Lalsangdeli
Fanai
VANKHAMA
hi August ni 24, 1906 khan Diarkhaiah a piang a. A pa chu Vanchhunga, Mizo
tirhkoh hmasa ber te zinga mi a ni a, a nu chu Thanglianpuii a ni. Kum thum mi
a nihin Aizawlah an lo pem lut a. Kum sarih a nihin Primary School-ah a lut tan
a, Silchar, Shillong leh Calcutta-ah te zirin pawl riat a zir thleng a ni. Fa
sawm leh pali a nei a. December 30, 1970 khan ama in, Dawrpui Veng, Aizawlah a
boral ta a ni.
A hlate
hi a phuah kum ziakin a lo dah lem lova, a kum dik tak hriat a har hle. Hriat
dan a inang lo nual bawk. Chuvangin chumi kum vel tih a ni deuh vek mai. Lehkha
a zir thui lo na a, a pian leh murna ten a zir a niang chu, a hla thluk leh a
vuak te hi an changkang hle. An vanglai khan Sap hla in Mizo te beng a lo chiah
tan tawh bawk a, chu chuan a hla thluk leh vuakah nghawng a nei thui hle bawk
niin a lang a ani. Minor notes phei hi chu a ni tluka zep nalh hi an awm lo
emaw tih mai tur a ni.
Thlirho
a remchan zawk nan Vankhama hlate hi chi li ah then ta ila :
(1) Krismas
Hla
(2) Hla
lenglawng
(3) Ram
hmangaih hla
(4) Lengzem
hla
Hla 45 lai a phuah a, chung
atang chuan kan zirho bik atan hla sawm leh pali thlan chhuah a ni a. A hla
zawng zawng han thlir ho pawh a chakawm hle a, mahse hun in min daih lo va.
Vankhama
hlate hi vawi khat chhiara hriatthiam mai harsa tak a ni hlawm a. A thu hman
dan leh remkhawm dan te hian belhchian a dawl hle a. Lalthankima phei chuan,
“Pu Vankhama hlate hi chu Michael Angelo-in sailungvar atanga milim (sculpture)
uluk tak mai leh belhchian dawl em ema a chher chhuah ang hi a ni e,” a lo ti
hial thin a ni.
1. Krismas hlate :
‘Hun leh kum a lo ral hian’ tih
leh, ‘Krimas kan lawmna ni ber’ tih hi 1955 vela a phuah niin a lang. Isua
Krista pian lawmna leh a ropuina bakah, tuar tura piang a nihzia a sawi tel a.Pathian leh mihringte inzawmna
sualin a lo chhut chah tawh chu a lo
inzawm leh ta a; inzawm lo chu a lo inzawm leh ta a; inrem lo chu lo inrem
lehin, Pa Pathian lung a lo awi leh ta a. Chu Lungawina tur chuan Isua’n a tuar
a ngai a, Isua chu vanin a hnawl tawh hnu lei sual tak mai leh van inkara remna
thuthlung lo siamtu, SA UI TANNA chu a lo ni ta a ni. Hei hi Kristiante thurin
leh kan innghahna bulpui ber a ni.
2. Hla lenglawng :
“Tlaizawng par” tih hla hi 1950
vela phuah a ni awm e. He hla tlar hmasa ber hi,”Lal pian hun champha a lo ni a,” tih a nih avangin, ngaihtuah
chiang lem lo tan chuan Kirsmas hla emaw tih pawh a awl hle ang. Tin, Tlaizawng
par hun leh Krismas thlen hun a inan avangin he hla hian Krismas huna sak pawh
a hlawh viau nghe nghe.
Tlaizawng
kung lian vak lo, par khat ve tlat si bulah chawp leh chilhin a phuah a ni a.
Lehkhapuan han ziahna mai tur a nei silova, a sikret bawmah hawrawp te reuh te
tein a hla thu tlangpui chu a ziak ta mai a. Vankhama khan inspiration a neih
veleh, theihnghilh leh mai hlauvin lehkha themah ti hia a ziak mai thin a ni.
Tlaizawng
par mawi a tihzia leh a mawina huhnag a han sawi danah te hian suangtuahna thuk
tak mai a hmang a, chhun lamah chuan khuai te, phengphehlep te, sava ten an
bawm a, khua a lo thim a, an kalsan lo thei ta lova. Nimahsela a par chu a mawi
ema avangin kalsan phal chi a nih lohzia leh amah ngei pawhin kalsan har a
tihzia a han sawi danah hian, chu suangtuahna thuk tak mai chu a lo lang ta a,
‘Riahrun an lum che’ em ni khuavang ten a han ti ta ani. “Thim hnuaiah pawh
khuavang te tal hian an la awm chilh ang che a”, tiin a suangtuahna a kal thui
em em a. English literature a romantic imagination an tih ang hi a ni ve mai
lawm mawni chu aw, tih a awl hle thin a, a ropui hle mai.
“Tlai
tla in zuk liam lul rawh” tih pawh hi
Tlaizawng par phuah dan kalhmang ang bawkin ni khi a bia a. A hla pumpui hi ni
tla thuai thuai tura ngenna leh a chhan a sawina a ni a. He hla hi ama mimal
duhdan leh duhthusam mai ni loivin,
mizote inkawm dan leh kan zia pakhat a sawichhuahna a ni.
Engang
tehreng nge ni, he hla hi a mawi tehlul nen, thangtharte zingah hian hria an
tam lo hle in ka hria a, a fate pawh hian an sa lar tawk lo em mawni chu aw,
tih rum rum pawh a awl hle a. A fanu Vanlalruati’n All India Radio ah a record
tawh daih na a, a hla dangte ang hi chuan a larr ve lo tlat mai.
Hla
mawi tak mai, sak har angreng tak a ni a. Vansanga ni chu liam thuai thuai
sela, thenrual hmun hrang hrang a hnathawka kalbote chu mahni in theuha lo haw
leh tawh sela. Thla lo chhuak se, a eng mawi tak, hahdam thlak tak maiah chuan
nula leh tlangvalte chu han inkawm tlang leh tawh ila a ti a.
A biak
ber Ni awmna vansang tak mai leh, a hla
thluk pawh hi a inmil viau mai a. A tlar tawp ber note te phei hi chu sang voh
voh tak a ni. Hla phuah mi ni ta chu, a hriatloh laiin ni awmna vansang tak
hian he hla thluk a siam lai hian a lo kaihruai em ni ang aw, te pawh a tih
theih hial a ni.
“Hnuchham
riang hmun hi” 1950 vela a phuah a ni a, khawngaih hnuchham tia hriat a ni
bawk. Lalhmingliana(Salvation Army) hoin he hnuchham chawmna in tanpuina hi an
kawm dawn a. Vankhama chu thawhlawm khawnnan hla min sak sak rawh an ti a. He
hla hian “Mi nu leh Pa a vel hnem (Vankhama tawngkam ngei a ni” hle a,
thawhlawm pawh an hmuh thathnem phah hle a ni.
Vankhama
kha naupang ngainatawm tak leh lawm tak mai mi a ni a. A thenawma seilian ka ni
a, naupang te hi min chi hle thin a, min chhaih pawh a taima hle a. A palen em
avang khan hlaua hle ta tang tang lah kan bo lo. Kan duh hun hunah, hawh u, Pu
Vankhama thawnthu I sawi ang u kan ti thin a. Thinlanga thawnthu ringawt hi kan
sawi tir thin a. Vawikhat mah ka sawi zing tawh em mai, ka peih tawh lo a ti
ngai lova. Thawnthu mahni fate pawh vawi khatmah hrilh peih lo tan chuan mak
tih loh rual a nilo. Naupang te chungah dawhtheihna a lo nei mange aw, ka ti fo
thin a ni. Hetianga naupang ning ngailo tan chuan, hnuchham hna rilru khawih
tak a phuah hi thil harsa a ni love.
“Khawtlang
lunglen” hla phuah tu te hi mi lungleng thei tak an ni ka ti thin a. han
ngaihtuah mai chuan “Di zuna chhawl ang uai” a nih lih pawhin, thiante leh
nunhlui ngaia lunglen te, mitthi ngaih te hi an lung ti leng tu chu ni berin a
lang a. Vankhaman a lungti lengtu a han sawi ve tak tak chuan chutiang lam
rawng a kai reng reng lo. Zoram timawitu leh tinuamtu nungcha leh sava chi
hrang hrang te, a hun a zira nipui par zam der der te, tlangsam parin a bawh
khat tlat tlang leh mualte, nihawite, naupang leh tar, ram lama liam ve theilo
dai a an thawm ri te leh tlangvalte’n lungleng taka hnah an tum hlarh hlarh te,
nu hoin herhawt-a la an har ri riai riaite leh arpui tui zo han kawkawdak te
chuan a lung a tileng a.
Milem
ziak miin rawng chi hrang hranga milem mawi tak an ziak angin, Vankhama hian
thu in Zokhua leh a chhehvela thing leh maute, pangpar te, nungcha te lem hi a
lo ziak a. Thingtlang nun hmu ngailo tan pawh World Picture mawi tak a
hnutchhiah avangin, thingtlang nun leh a chhehvel boruak te chu mitthla in a
hmuh theih ve mai a ni.
3. Ram hmangaih hla :
‘ Ram hmangaih hla’ tiin he hla
pathum “rimawi ram”, ‘Indopui pahnihna’ leh ‘motor kawng’ te hi thliar hran an
ni na a, ram hmangaih vanga thi leh thau pawlha inpek zawhna lam chu sawi hran
lo va. Nimahsela ram hmangaihte, ram tana rual awhna te, thahnemngaihna te a
nih zia chu heng hla ah te hian a lang chhuak a. Ram duattu chu ram leh a
chhunga thil awmte, awm tan mekte, la awm tur te leh awm ve se a tih te chu a
lo chik thin a, a lo suangtuah thin a. Zoram hi rual a awh pui hle thin a ni
tih a hla atangin kan chhui zel anga. ‘Rimawi
ram’ hi 1938-39 vel a phuah niin a hriat a. Zoram hi engtin nge rimawi ram a lo
nih chu le? Kan tih chuan hengte hi kan ram rimawi ramsa siamtu te chu an ni.
Chhun lamah chuan huiva, rengchal, ngirtling, leithang
leh thuva te an ni a. Zan lamah chuan losul, kawrnu, pawnga, chheri, katchat,
baki, buka te an ni a. Zing lamah thung chuan chinrang leh rengchal pa te an
ni.
Perhpawng
chu “Pawnga” a ti a, bak chu “Baki” a ti a. Gender thliar tumna lam ni lovin a
hla rhythm atana rem leh mawi a zawng mai a ni ang.
Heng
thawm nei chi te bakah hian boruak ti rimtui tu herhse te, khiang te leh ngiau
parte pawh a sawi tel a. Ngiau par hi Pu Vankhama khan a duh em em a, bawrhsap
huan (tuna Governor huan)-a ngiau par tlate hi a rawn keng haw ve ve a, a hnim
vung vung thin ani. Thawm rimawi te hian min “awi” a, a par rimtui ten min
‘thawi’ a ti a ni.
4. Lengzem hlate :
Kan thlan chhuah lengzem hla
pali zinga pahnih te hi sap hla thluk tawma phuah a ni a. Thlir hmasakah I lo
nei ila. “Zawlkhawhermawii” tih hla hi 1938 vela phuah a ni a. He hla thlukk hi
thangtharten a sap hla an hriat dan chu “Daddy boy” tih hla hi a ni a. Hei pawh
hi “Londonderry Air” tih hla thluk tawma phuah ani tho a. Vankhama pawh hian
‘Londonderry Air’ tih hian a hre hmasa zawk a, a thluk tawma a hla phuah hma
hian Pi Zaii te, P.S. Chawngthu te nen piano leh violin in an tum thin a ni.
‘Thangril
bawh ar lo pau, val ka chhing nemaw’ tiin a hmang a. ‘Pau’ hi hmar tawng a ni
a, ‘Ar khuang’ sawi nan a hmang a. ‘Khawtlang lunglen’ tih hlaah pawh kha,
‘Chun herawt pau tui lawm ar in chhawn e’, a ti bawk a. Herawt her ri sawi nan
a hmang thung a. A sawi a sawi pawhin, ‘thangril bawh ar pau’, ‘chun herawt
pau’ han tih chu a sap tawng takin, a musical bik riauin a hriat tlat a ni.
Lengzem
hlaah tehkhin nan (simile) hman uar ber te zingah chuan, ‘Senhri par’ hi ani
awm e. ‘Zawlkhawhermawii’ tih hlaah pawh hian, chang khatna tkar tawp berah
‘chhak senhri para ianga leng Zawlkhawhermawii’ a ti a. Hmangaihna tih hlaah
pawh chang hnihna tlar thumna ah, ‘chhaka vulmawi senhri par a iang teng kha’ a
ti leh a. Senhri hi chuti taka parmawi em em zawng a ni lo. Mahse a tam lem loh
avangin hlut leh ngaihsak a hlawh a ni ber awm e. Chutiang bawk chuan nula a
duhthusam thlap chu an tam lovin, a hmuh chhun chu a hlutzia sawi nan he
tehkhin hi a hmang a ni.
‘Chhawl
ang hian ka uai’ tih tehkhinna pawh hi he hla leh ‘Khawtlang lunglen’ tih hlaah
a hmang a. Tehkhinna chi hrang hrang he hla (Zawlkhawhermawii) ah hian a tam
hle a. Sap hla thluk a tawm lehna chu ‘Awmkhawhar lenkawl ka han thlir a’ (1940
hma lam) hi ani a. He hla hi ‘Aloha De’ tih hla thluk tawm a ni a, Hawaii Lalnu
phuahna a ni an ti a. Chu chu sap hoin English tawngin hla an siam ve leh a,
Hawaii hlaa a thu ang chiaha lehlin in (Literature translation) a nih leh nih
loh chu hriat theih a ni meuh lo a. Engpawhnise, he hla hi Vankhama chuan
gramaphone atangin a lo hria a ni.
Hetih
hunlai hian a bialnu vhu khaw chhak lamah a zin dawn a, Vankham hnenah chuan,
Post Office Hrangtur Zotlangah kan leng dawn a , hemi tlang lam thlir hian I
rilru I lo dah dawn nia (a tawngkam ang chiah a ni tawh kher lo ang) tiin thu a
chah a. Ti chuan Tuikhuahtlang lam panin a chho ta a ni.
Vankhama
kha mi thil chik tak leh duh uluk tak a nih ang bawkin a hla phuahte hi a uluk
a. A thluk a siam dan thlengin a duh tui a, chuvangin belhchian a dawl a. A hla
mawi tak hi sak dik a hra a,sak thiam lah a har bawk a. Ama hriata diklo deuha
an lo sak pawhin a dik zawk a hrilh peih reng thin a ni. Hla sak dik har leh
sak thiam har kan tihte pawh hi hla sak hahthlak chu a ni hauh si lo. Mizo hla
changkang leh belhchian dawl hmasate zingah hian Vankhama hlate hi hmahruaitu
zingah an tel a ni ti ila, kan tisual lo ang. A sulhnu ropui tak leh hlu tak
mai hi vawng tha tu tur chu Zofate hi kan ni e.
VANKHAMA
HLA PHUAHTE :
1.
Zawlkhaw zopui tlang khan thuamah
2.
Awmkhawhar lenkawl ka han thlir a
3.
Mahten kawlkung a tlaitlan
4.
Zawlkhawhermawii
5.
Tawnmang emaw lunglem ka nei lo
6.
Kum sul lo vei puan ang lo thar leh ta
7.
Pa ruat van lal fapa
8.
Mim ang kan piang hmun ta silo
9.
Hun leh kum a lo ral hian
10.
A chul tawh hnu kum leh kan hun hluite
11.
Mizo Vaihlo
12. Ka meitalh
13.
Aw, mahriak tuanna khua hei ang zauvan
14. Min ngaidam rawh
15.
Rimawi ram
16. A hlimthla
17.
A hmangaihna
18.
A lenna run chhung ka hawi vel a
19. Han thlir ve u, za lam phei saw
20.
Tlai tla in liam lul rawh
21. Ka perhkhuang
22.
Indo reh lai
23.
Turnipui a liam a si ar thangvan a kai e
24.
Der mai min bum lua em e
25.
Rauthla leng
26.
Zawlkhawpui nuam thingsir hnuaiah
27.
Ka thlir zel dawn
28.
Lungrun hlim ten seih rawh
29.
Lenlai ni te hi
30.
Khawtlang lunglen
31.
Chhawrthla
pui eng thangvan lam han thlir i
32.
I tan rinawmin ka awm tlat ang
33.
Hril leh sawi nan mai hian ka ti
34.
Hmel hmuh loh ngaiin ka hnim ngailo
35.
Ka tukchhuak in maw zir lo a
36.
Tlaizawng par
37.Khawngaih
hnuchham
38.
Motor kawng hla
39.
Krismas kan lawmna ni ber
40.
Duhlai tuak thar te
41. Shield dawnnna
42.
He in I biak buk ni tura (Mission Veng
Biakin)
43.
I din chhuak em eich ti
44.
Ka hmun In pui
45.
Khual tha
46.
Mahni nun kan lainat hi
47.
Dawn titam mai zawng I lo ni
48.
MZP kutpui hla
Sap hla atang a lehlin :
(1) Aw
tahchuan kan cheng za ngei ang (Shall we gather at the river)
(2) Hun
luiah (Sweet By and By)
(3) Hringnun
tawp (sunset gate)
(4) Lalpa
min hrereng rawh (O Lord, remember me)
(5) Chhawrthlapui
thangvan a lo en in (When the moon come over the mountain)*
A hla thu ho hi en tur awm se ka ti hle mai, ka mamawh khawp mai si a.
ReplyDeleteA pawi hle mai, zirlaibu ami ang ngial2 bak hi chu source ka nei thei biklo si a, awm se chu dah ila ka duh khawp mai.
DeletePau chungchang hi midang dang ziak ka hmu nual tawh a, chunga chuan heta i sawi ang tho hian Hmar ṭawng thumal angin an chhuah zel a. Vawikhatmah sawiselna emaw hnialna ṭawngkam ka la tichhuak ngailo. Miin a hriatlo avanga a tisual palh nitura ka ngai mai ṭhin a. Mahse, hetianga ziak meuha dah a ni si hi chuan ṭhangthar zelte'n a diklovin an hre zel dawn tlat. Pau tih hi 'ṭawng' tihna niin Paite ṭawng, Paite thumal a ni zawk. 'Hon pau in.' ti ila, 'rawn ṭawng rawh' tihna a ni mai. Pau ti deuh tawpin he thumal hrim hrim hi Hmar Ṭawnga hman leh a hmanna ṭhin awm ang hriat a ni lo. Heng Paite, Simte, Gangte, Vaiphei, Kuki (Thado) ho ṭawnga erawh a awm a, an hmang mek zel bawk a ni.
ReplyDelete