26. HRAWVA (1891 – 1956) LEH  A  HLATE                                                                                           R.Thangvunga

Hrawva  hian hla 16 a phuah leh 4 a lehlin kan hria a. Heng zinga pahnih-khat, Kumhlui thlahna hla leh Krismas hla a eng bera emaw chauh hi lo phuah pawh ni se, a hming hi Zoram dung leh vangah hriatreng fo a ni tawh tho tho ang. Thuhriltu tam takin Zoram dung leh vang an fang chhuak an fang chhuak tawh a, sermon ropui tak tak thlarau chhandamna thlen thei khawp pawh kan ngaithla fo thin. Mahse, tu a nih hriatloh daikil kara pa naran lunglengin hla a lo phuah chu a pui apangin vawikhat hriat tawh chu kan theihnghilh tawh ngailo. Hei hi thil mak tak chu a ni. Hla in mihring thinlung a hneh theih zia hi. A chhan leh vang chu sawi tam ngai lovin ‘hla’ a nihna ah khan a awm a ni. ‘Hla’ hi engnge ni a, ‘hla’ thlahtu chu engnge ni, tih hi khawvel in a buaipui ber chu a ni ta zawk mah a. Hrilhfiahna lah sawi sen loh, mahni thlir dan zawn theuh atanga dik si, huapzo tawk erawh chu awm si lo. Hei hi ‘hla’ ropuina leh hlutna chu a ni leh zel, chhui a dawl a; hriat fiah theih si, hriat zawh theih si loh a nih hi. A thu a khun vang em ni?                                                 

Hrawva hla te hi teh an tling em em a, a hlate reng reng hi phuah fiam emaw phuah chhin emaw an nih hmel loh; mihring ngeng chhun tak vek an nih bakah a phuahtu thinlung kal tlang lo an awmin a lang lo. Mi tan pawh phuah se la, ama dinhmun atanga a phuah reng emaw tih turin a phuahsaka dinhmun – suangtuahna lamah a hre chiangin a tawmpui tih a lang zel thin.                                                     \]

Thinlung mit atang lo chuan hetiangin lusunte thinlung va hmuh theih a ni dawn em ni? Keats-a ‘universal sensuousness’ Sapin an sawi teh chawk a, hetiang ema midang chan va luhchilh theihna thinlung (empathy) leh midang chan va tawmpui theihna (sympathy) inkawp mil hi Keats-a phak bak a ni tlatin ka ring. 

Hla reng reng hi a phuahtu thinlung leh suangtuahna darthlalang an ni thawkhat vek a. Hrawva hlate phei hi chu midang an inrawlh ve lo mai ni lovin, mahni inbihna (introspection) hla an ni hliah hliah mai. Amaherawhchu, thiam in chantir zawng emaw, inlainat zawng emaw lam aiin a thlirna dinhmun atanga a lan dan dik tak a sawi niin a hmuh theih. ‘Egotism’ emaw ‘self pity’, emaw Hrawva hla ah hian a lang lo. Mahni chanchin sawi nazawng hi ‘egotist’ an ni lem lo fo tih hetah hian a lang chiang awm e. Insawimawina leh intih khawngaihthlak na lampang hi ‘egotism’ hian a tum niin ka ngai a. Hlaphuahtuin amah ‘subject’ atana a hman hi thil demawm leh puitlin lohna a kan ngai dawn a nih chuan khawvela hla ropui ber berte hi kan chhawk tel a ngai ngei ang.             

Hrawva hian ama chanchin a sawi ngei mai. Mahse Hrawva tana sawi a ang tlat lo. Hmana fahrah naupang khawngaihthlak tak kha tuna hla phuahtu hian amahah a inbel lo va; a suangtuahna ‘character’ a ni mai a ni. Chutiangin thiante, u te, nu te, fate thih pawhin a lusunte chu ‘character’ , a hlaa ‘ka’ titu an ni. Ama khawhar hla pawh ni se, amah kha ‘character’ ah a inchantir phawt thin. A fate lu a sun tuma hla a phuah thei thlawt lo mai hi engnge a chhan, chhui a chakawm khawp mai. Siamkima chuan, amah a lo vannei ta a, a retheih lai zawnga lo chawi liantu leh hlate lo phuahtirtu, ‘Khuanu leng’ chuan, “A tawk tawh e’ a tih sak ta, niin min hrilh a. Tunlai thangthar, zawlneite hrilhlawknate pawh psychological interpretation zawng emaw biological analysis hmang emawa ekzam duh zel mai tan chuan lungawi a har deuh mai thei. 

Ka sawi tum chu hei hi a ni. Hrawva hian hla a phuah reng rengin a suangtuahna khawvelah tui em emin a han cheng phawt a, chu suangtuahna khawvel ah vek chuan a hlate hi a phuah thin a. Suangtuahna ngai miah lova a tak taka lungngaihna leh hrehawmna in a han tuam meuh chuanin amah leh amah kha ‘character’ ni tura a han inchan chhin pawhin a in khawngaih lutuk a, “Ka tap nasa lutuk dawn”, ti thlawtin, a phuah theilo ni lovin, phuah tur a tlachham ta ni hek lovin, a tuar tur huphurh avang zawkin leh han phuah teh reng pawh nise, a nunna in a tuar mai ang tih hlauhthawnna avang zawkin emaw, phuah awm tak a nih tum berah chuan a lo thulh hlen ta a ni. ‘Emotion’ (thinlunga vei) hi experience pawimawh tak leh hla tam ber lo chhuahna bul a ni a. A thil vei azirin chawp leh chilha han phuah mai tur chi leh uaiin ang deuhva han up phawta thlum tha zawk tur chi te pawh a awm a ni ta ve ang. Wordsworth-a hrilhfiahna pawh hetiang deuh hi a nih vang a niang e. A hlimchhawnah ‘emotion’ chu mumal awm theilo khawpa sa hut hut emaw, tawn ut ut emaw, rawn hnawh up up emaw a ni a; thu pawh han remkhawm mai a harsa a ni thei. A hnu hun engemaw tiah rilru khawhar laiin han sawm lawk pawh awm lovin rilru chhungril inlumlet velah chu ‘emotion’ muhil chu a lo harh ta thin a, chutah zawng awmze nei takin a rawn thawk tawh thin ni tur a ni. (Powerful feelings, emotion recollected in tranquility) Hla thenkhat erawh chu suangtuahna kal vel atanga ‘emotion’ lo awm chawp mai atang pawhin chawplehchilha han phuah nghal mai theih niin a lang. Kan Pathian hlate erawh hi chu a phuah dan ki a danglam daih mai a, a phuahtute phei chuanin an phuah pawh an ti phal lo; anmahni hmanga Pathian inpuanna leh Thlarau Thianghlim pekah an ruat tlat thin.

Mizo hla phuah tu ropui deuh deuhte hming han sawi dawn ila Hrawva hming hian eng hming nge a luah ang? ‘Father of Mizo Poetry’ a nih vang ngawt chuan Kamlala te, Pate ate, Rokunga te, C.Z.Huala te hming aia han dah hmasak tur chu a ni lem lovang chu. A dinhmun erawh chu tumahin an chhuhsak thei lovang. Kristian rama puma zaite, Tlanglam zaite hnawl a lo nih khan Zosapte chuan kan tawnga hla phuah turin min rawn a, amaherawhchu kan hruaitu hmasa te khan thain an ring lova, mahni tawng leh hnam zai thluka Pathian fak chu ‘kristian’ lo deuh tlatin an hria a. Hetih laia kan hnam ro meichher kengtute zingah Hrawva hmahruaitu a lo ni tlat mai. A hlate hi sak lar an nih ve vak loh avangin hriat a hlawh lo pawh a ni thei e.

Hrawva hi lehkha thiam tak a ni a, Patea te, Kamlala te anga chung lam readymade dawng lo pawhin hetiang lek hi chu a harsat lo tih a hriat theih mai ang chu. A kutchhuak Engpawh mai hi (lehlin tluangtlam pawh nise ) ‘originality’- a tuai that diai vek an ni. A hla phuah tuna kan tarlan theih zawng chu Hengte hi an ni :

1.      Rairahte Hla                                           - Pu Hrawva Hla’ by C.Z.Huala (’70)

2.     Baichi khawhlui tlawh thu                               -         

3.     Pu Thangluaia S.D.C phuahna             -         

4.     Phaituala lehkha zir u thihna              -         

5.     Thirhrui hmuh thu                                            -         

6.     Thiante thenna                                       -         

7.     Awmkhawmna In hlui                          -         

8.     Khuanu leng chawi                                -         

9.     Kumhlui thlahna                                               -         

10.  Vanram (hmaloh ram)                          -          “ (HTB 174)

11.   Ngaiteh vawiin Van Lal Fapa               -          “ (KHB 78) Tune SSS 24

12.  Aw van lengrual zaithiam te u             -          “ (KHB 79)

13.  Khawilam mi nge (Thup. 7:13-17)      -          “ (KHB 442) Tune RS 483

14.  Hla bial (Khua lo thalin)                      -          “ (Lehlin)

15.  Ngai r’u, van mi tlangau chu                -          KHB 84 Lehlin SSS 30 C.Wesley

16.  I zahngaihna avangin                            -          KHB 494 Lehlin SSS 1050

17.  Khawngaih takin Aw Lalpa                  -          KHB 247 Lehlin RS Crosby, FJ

18.  Kan lungduh ber kan lawmna ber                  - MKZHB 142 & HTB 207

19.  Khawvel ruat hma, thangvan siam     -  Zalenna Ram, Siamkima Khawlhring

20. Pianna thu lam ka chhui lo                  - Zoram Politik lumlet Dan, A.Thanglura

Hrawva hian thluk intawm siam a ngah hle a. A Mizo traditional tlar thum hlate hi thluk thuhmun vek an ni a, hetiangin –

{|d    :m    :f   |s    :-   :s     |l   :-     :l      |s     :l     :l           :s     :-:-|-:-:-}                                                {|s    :l       :t      |d’  :-   :l      |s  :-     :s     |m    :-    :-     :-}                                                          {|d    :r      :m    |s   :-    :m   |r   :-    :-      |d     :-    :-||

A chanchin ah hian sawi dan inanglo a awm nual; a piam kum hi 1891 niin a lang; 1893 ti pawh an awm. A hming ‘Hrawva’ a lo put chhan sawi dan pawh Siamkima chuan Baichi-a an pem hnua ‘hrawva’ ram an neih atanga koh niin a sawi a. Lalruanga thung chuan Hrawva ram neih kuma ram riahna a piang a nih vangin a hmingsak ‘Rolala’ tih aiin ‘Hrawva’ tia koh fiamna chu a pu hlen ta zawk niin a sawi. A B.A. pass kum hi sawi inanglo a awm leh bawk a; 1923, 1924, 1929. 1924 hi a dik ber chu a ni. Kum 1927-1945 Boys` M.E. School Headmaster a tang a; chutih laiin 1924 a a u Makthanga thihin a hmunah a lal tih a ni a. Headmaster hna leh lalna hi kum 3 chhung a kawp ni awm tak a ni.            

A pianna Khawthir khua hi Lunglei atanga khawchhak lam mel 20 vela awm a ni a. A pa Thanthulha hian a nupui hmasa Hmaiperi lakah Hrawva aia kum 7 vela upa Makthanga a nei a. Hmaiperi nena an inthen hnu hian Hrawva nu Dolaii hi a nei leh a ni. Hmaiperi pawhin pasal dang Darmaka, Zotlanga lal Thanghuta leh Pukpui Lal Taikhuma (Evan. Lalchungnunga pa) te pa hi a nei ve leh a. C.Z.Huala’n Hrawva nu thiha a pain nupui dang a nei leha sawi hi tihsual palh a ni maithei. Lalvunga hian a hming bulah K.C a dah a, ‘Khiangte-Chawngte’ tihna a ni. Khawthir atang hian Baichi khua an kai a; hetih lai hian Hrawva hi ‘tual a leng liai e’ tih tham a ni ve tawh a. In hmun sawn te, pem te hi tuar zo lo an awm thei a niang: na taka dam loh mai te pawh awl tak a ni. Kan Rairahtea nu pawhin khawthar kai chu a thihpui ta mai a. A ni leh a pa’n an tulpui a ngai ta mai si. ‘Tih nak alaiin a pa pawh a nu thih a tanga thla 4 vel lekah a han thi ve leh ta a. A thih dawn hian a fate awmdan tur a hnutchhiah diam a. Makthanga chu a nu hnenah kal se la, Hrawva chu a pami Saritawma hnenah. Mahse Zopui an kai hma chu a ni hian a awm tlei rih niin a lang. A la te bawk a, thihna awmzia a hriat an la phal loh avangin a nu leh pa a lam chang apiangin ‘an zin an lo haw thuai ang’, an tihsak mai thin a. Naupanga thuchang, chu chu a awih mai a. Khawthar kai turin an Lal in a han ti leh ta a. An kal hnua a nu leh pa te lo haw tur chu a ngai ngam lo a. Thihna hlim kawr ruam zawh atan zawng a la te deuh ani. Hnemtu, belh tur a zawng ruai a, ani leh naupang mai a la ni ve bawk si. ‘Tih nak alaiin a pami inah a awm ta a. A nuhrawn Uiliani kut thak hnawihna tur ngeiin.           

Lunglei leh Shillong lama a zir lai chanchin hi a hlaah chhui tur kan hmulo niin a lang. Calcutta-a St.Paul’s College ah 1924 khan B.A. a zo va, Lianhnuna nen Mizo B.A. hmasa ber an ni. Calcutta-a a thiante hi Durtlang Lal Suaka fapa Thangluaia (Mizo Sapte hmasa ber) te, Kapi leh Kalkhami te an ni a. Tunlai thlaa lawn ai mahin a khawharthlakin a rinawm. Lalbiakthanga Shillong-a lehkha zir lai mah Silchar-a puakphurin an lo hmuak a la nih chuan Kolkat lehnghala hetih laia zirna lo zuk um chu – a theih thlak kan ti dawn nge a rualawhthlak kan ti dawn? Mizote hi lungleng mi leh ram hla tei thei lo mi nih nak alaiin, thiante ruala hawnna tur a nei ve lo thing nge, a hmun nghakah te a la tang leh ta nghal a.

Chipuite zinga lehkha thiam ber ta na chuan a duhleng chu thing mai tur a ni reng a. Duhthusamin kum 1926 Oct. ah chuan Melthum tleitir hmeltha chu lallai runin chhungah siang a rawn lawi ta ngei mai reng a. Pi Lalluii hi tunah kum 78 hmel hmu tawh mahse, a tira kan hlaphuahtu lo uai thlutu hmelthatna kha a la paih chuang lo. An nupa hian fapa 6 leh fanu 7 an hring a, mipa leh hmeichhia an sun a. Heng Lusunna avang hian a hla, ‘Kan lungduh ber kan lawmna ber’ hi a phuah nia ring an tam mai. A dik tak chuan he hla hi Pu Vaia (ranger) in a fa a sun a, a ngenna anga Pu Hrawva phuah sak a ni. A thluk chu Redemption song No. 483, ‘Ballerma’ a ni. Pu C.Z.Huala sawi angin Pu Hrawva hian a hlate hi a dam laia a bu-a chhuah a rem ti lova; mi pawisawi a hlauh vang niin a sawi. A hlate han enin ‘Rairahtea hla’ tih loh hi lawm kim lohna tur awmin a lang lova, a hla phuah dan ‘style’ avang zawk hian a inthlahrung em ni ang (?) a tih zawk theih hial a ni. A thu en chuan ‘Vanram’ leh ‘Kumhlui thlahna’ te hi a hun hnuhnunga a phuah ni theiin a lang.                                    Kan hla phuahtute hi a tam ber chu tawng mawi lo ni suh se, tualchher an ni ber a. Inzirzauna atanga phuah chu an awm a nih pawhin a lar lo zawk an ni hialin a rinawm. Hrawva hi lehkhathiam leh sap lam hla phuah dante pawh entawn thei ber tur emaw a ni a. Mahse a hlaah te hian chutiang awze hnuhma a lang lem si lo hi a ropuina a ni. Amaherawhchu, Mizo tawng hi tawng thang mawh tak a nihna lai a awm a; ngaihtuahna (idea) thar zel atan thumal kan chher lova, mi tawng hman lahin kan ta neih (naturalize) duh ang mang bawk si lo va. Hei hi thu leh hla lam mite tan kebaina namen lo a ni. Hrawva hlaah te pawh hian Mizo la lut ve ngailo, khawthlang lam thlifim rawn len, ngaihtuahna a kan rochun tak si a awm nual mai. Entirnan: ‘zan thianghlim ber’, ‘tui thiang karah’ tih te hi. Kan hla thu tam ber te hi Kristian hma hlatea lo awm vek tawh an nih avangin savun hluia uaiin thar dah ang deuhvin Kristian thuril ngaihtuahna te hman lai tawnga han phuh chhuah hi kan mi hmasa ten lo iai deuh pawh ni se, an demawm hran lo. Hnamin a than hnan phawt loh chuan hmuh mawi pawh har ta reng a ni e. Kei ni boruak chi hnih tawng pha ve lo tan chuan harsatna a awm lem lovin a lang.                                                                                    Hla changin hla phuahtu rilru a phuhruk dan hi a danglam thei a. Suangtuahna ril leh vei nasa te hi hla chang tawiteah a leng har hle; tlar 4 aia tam a duh chawk thin. Tlar 3 hla chang phei chu ‘emotion’ tak tak phuh chhuah dan a tling lo leh zual a; thawnthu sawi titih (narrative) nan a tha ber zawk a. Tlar 2 lek phei chu inphuah elna mai lovah chuan hla puithu a tling mawh a ni. Hrawva hian a hla tam ber hi tlar 3 chang in a phuah a, engemaw chenah narrative poem an nihna pawh a awm reng a. Heti a ni chung pawh hian a hla chang thenkhatte hi thinlung khawih tak tak an awm. Fahrah rethei sawi nan phei chuan Vankhama te, Rokunga te, Chawngbuaia te nen khaikhinin, an hla chang hman remchan dan inanglovah Hrawva buk hi a rit viau mai thei.                                                                                Hlaphuahtute hi mi vannei bik an nihna lai  awm. Khawvel mita thlir chuan mi khawngaihthlak theih tawp, mittui seng mi, mi vanduai an ni deuh zel. Mi vantlang chunglama hriatna tha zawk nei an nih avangin an tuar pawh a zuau a, a fei bawk a, an hlim pawhin an lungngaih pawhin mi naran aiin an zual thin. Hetiang avang hian chanchin pawh mi naran aiin sawi tur an ngah bik a ni. He khawvel nun kharkhip chhungah hian an thawipik em em a, tlanchhuahna zawngin an rilru a phi ruai thin. Mahni Awmhmun khaw thlirna atanga lang thei chu duh tawk lovin thlirna zau zawk, thlarau lam tlangchhip atangin hringnun hi an thlir a. Hring nun phai zawl atanga hmuh theihloh chu chiang takin an hmu thei thin a ni. He zalenna hi hlaphuahtute hian an roh em em a, a ngaiin a kun ngawih ngawih a, tumahin, Engmahin a dang zo lo. Chanchin tha engah phei chuan he zalenna hi a ropui leh zualin chatuan a thlir pha a. Hei vang hian alawm Kamlala pawhin,

            Ranthleng leh thing anchhe dawng leh                                                                            Vana Lallukhum a inzawm                                                                                               Lei Eden leh Salem thar nen

A lo tih theih ni. Hrawva thlirna atang pawh hianin Bethlehem daia Berampute mai chauh kha an lang lo. Van angel zaipawl rual, “Leiah rem leng rawh se,” tia zaite chu “Enna mawi leh duhawm”, “Van ropuina puangtu”, “Hruaitu chung leng siar”, nen Pathiana Pathumte anga pumkhatin an lang daih mai. A va ropui em! He thlirna atang chauh hian a ni, chung angel zaipawl te chu eng ropuia inlar a, a lan hmasak atanga kum 2000 ral dawnah hian kan ram Chanchin Thain a chhun en tan riai riai-ah hian hruaitu Siar ropui Thlarau Thianghlim hmanga kan ram tieng zual turin a han sawm a. Chu sawmna chu chhan a nih mek chhung hi chuan hle hla hi kan sa zel fo vang.

            Hmanah zaihla rem mawi,                                                                                                Suria leng in awihna,                                                                                                          Lairilah a chang reng,                                                                                                        Aw van aw mawi te u.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia