21.     ZOTHANGA LEH A HLATE

C. Lalsiamthanga



Aw, a riang ka vai, khua tin ka chhiar zel e,

Riakmaw angin tapin riang thing tin ka bel;

Belh lai a nem  si lo ve Lalpa, ka bel ang chu,

Nun thing ka ngai em che riang hi min hnem rawh

tia valupa rualin tuium khuang sawha mei lum hnungpuak thama lengleng, fahrana an sak, ka naupan lai pawha a phuahtu leh a phuah chhan pawh hre hawt lova tha ka lo tih ve em em thin kha  Upa Zothanga phuah a lo ni reng mai a. He hla chauh pawh hi hla phuah thiam certificate a tling a ni.

            Upa Zothanga hi Zaphunga fapa a ni a. A pa Zaphunga chu kum 1881-a piang,  kum 1905-a khawhchhiar hna thawk tan, kum sawm chuang Pathian rawng a bawl hnua ni 21.8.1932 kuma thi ta a ni a; Sapho enkawlna chhim pha a nih hlem hle.

            Ka kalna van kawng ngeiah hian lokal ula,

            Suala in hnungtawlh loh nan fimkhur rawh u,

tih hian a sawi thui hle niin a lang. A Kristian nunah pawh, Upa nih mai vanga inhmuam up inti kohhran mi mai a ni lo; chhandam nih inhriat leh piangthar te tun lai angin lo khel pa se su lo mah se :

            Ka Tlantu hmangaihna ata,

            Engmah rengin min then lo vang;

            Thisen zarah Van lal fa ko lo ni,

            Thiam loh chan reng ka hlau tawh lo vang.,

Tiin, Tirhkoh Puala thurin pawh nunin a lo tawmpui thei a ni. A tlangval lai pawha nula rim ve vak ngai lo, nupui fanau a neih hnu pawha a hun awla lehkha ziak leh chhiara ina tawm tlat mi, Pathian thu sawi leh hla phuah lam buaipui reng mai a ni. Kristian nun thua a dinhmun chu he thil hian a tichiang lehzual: Vawikhat chu Farkawn kohhran dintu Upa Rumlingan, “June thlaah Pathian a local dawn” chumi kum bull amah chuan a puang a ni awm a; kohhran nupui hlauhthawng an chi-ai nasa ta mai; chutah Upa Zothanga chuan, “Pathian lehkhabu hi leia kan damchhunga kan ei zawh vek tur a ni a; chute main Pathian local tur thuah buai suh u. A reng thuah, ‘in inrin loh laiin, than gawk angin…’ tih a ni a, tuhah chuan hei in inring buai nasa mai a ni a, a local mai chu ring duh suh u,” tiin a lo thlamuan a ni. ‘Leia kan damchhunga ei zawh tur’ tih lai hi a sang hle a. Johanan Pathian inlarna a hmuh a, Pathian lehkhabu lo tla, ‘ei zawh vek tur’ ang thu kha a ni. Mahni chanchin mahni vekin kan sawi ai chuan mi dangin kan chanchin an sawi hi a dik duh chawk a. A lungphunah chuan hetiang hian an ziak:

PREACHER PASSED ZOTHANGA K.35 THU LEH HLAAH KOHHRAN HRUAITU A NI. KAN UI EM EM A. 24.4.1940-AH LALPA HNENAH A KAL TA.

H. KAWLNI.

            A fate nuapang te te an nih laia thi a nih avangin a chanchin leh a hla phuah dan boruakah duh anga hriat chian theih loh a awm nual a, a pawi hle. Tawngkam remkhawma hla siam hi a thiam a ni ngawt lova, amah la phuah thluk solfaa rem thiam khawpin solfa pawh a thiam a. Farkawn leh a chhehvel khuaa hla mawi zirtirtu hmasa ber a ni.

            Hla Thar Bu leh Hlabua pahnih khat an lo seng luh bak a hla phuah a hlawma kan hmuh theih chu a fapa Rev. Z.T Sangkhuman a lakkhawm, khawl chhut (type written) hi a ni. Hetia a lakkhawm dawn hian Farkawn ngeia han kalin a unaute leh a pain a phuah hlimchhawnga lo zira lo sap hate a rawn kual vek a; chuta tanga a lak khawm a ni. Hemi buah hian hla chi hrang hrang a thu nena chhut chhuah dap 27 leh Zaipawl sak chi 3 chhut chhuah a chuang a. Upa Lalzuian kutziak a belh 2 a awm : Ka ngai e, Pu Laiawrha hnen atanga a dawn leh, Fiara tui hla. Kutziaka belh pahnih pawh hi, a tawng kauchheh leh tawng kam rem vel dan han thlirin, Upa Zothanga kutchhuak bawk a nih a rinhlelhawm lo hle. Hemi hla bu No. 5-naa an dah, Awmhar niin ka chuan ang tih hi Thalai Hlabu-ah khan Kamlala phuah angin ziah a ni thin a. He hla hi amah Kamlala ngei pawhin a phuah a nih loh thu a sawi niin Upa Lalzuian a sawi a. No.12-naa dah hla lar leh khawhar ina zaikhawmnaa thlan hlawk tak CHhumding eng hma hruai zel rawh tih hla hi, Tripura Zampui tlang dunga Behliangchhip khaw mi Zairema phuah angin Kristian Tlangau-ah an rawn chhuah a. Pu Lalzuia hian a pa phuah a nih zawk thuin a chhang a; chhan letna a awm ta lo. Zairema phuah anga sawitu chu a tlanchhe leh a ni ngei ang.

            Rev. Z.T. Sangkhuma hian a pa hla phuahte hi hlawm 7-ah a then a: Khawhar hla, Krismas hla, Good Friday hla, Kristian nun, Hun inher hla, Missiionarh hla, Sawmfang hla. Khawhar hla huangaah hian hla pasarih –Awmlai a hrang lua e; A pawi mang e; Awmlai leng a hrang e; Awmhar ni zai rem e; Ka hril dawn e; tih leh  Aw, a riang ka vai tih te a ni a. Krismas hlaah hian pahnih Hmanah Eden Paradish hmun mawi chu tih leh, Aw, a lo thleng ta. Good Friday hlaah pahnih bawk – A riang a rang a vai leh eng hma hruai zel rawh; Zion ngaiin ka rum e; Vulmawi Zion Lili; Aw, rawn tungding leh la; Lalpa ka rawn pan che min hnar suh; Aw, vul reng la; Chung lam van Eriel: Aw, ka ngai em e; Aw, i liam dawn em ni? Ka Chhandamtu ka ngai em che; Amen, chungnung berah khian leh Ka ngai em che. Missionary hla pakhat; Sawmfang hla pakhat, Kutziak belh pahnih leh Zaipawla sak chi pathum nen a vain 32.

            A hla thupui (title) pek thu-ah hian, a lak khawmnaa a pek thupuite hi Upa Zothangan a phuah laia a pek ngeite an nih leh nih loh finfiah chiah thei lo mah ila, a hla hming koh nana hman zel him ber ang.

            A hla phuah ni leh thla, a phuahna hmun ziaka chhinchhiah a neih leh neih loh pawh hriat a ha rang reng hle a; chutianga awm a nih chuan Rev. Z.T. Sangkhuma a lak khawmnaah hian a ziah lan ngei a rinawm.

            A hla phuah zianga Khawhar hlaa a tam zawk hi mi dang (lusun) tana a phuah an nih avangin, hla phuah thiam nia miin an hriat hnua a phuah a nih hmel a; chuvang chuan a phuah hmasak lamah Khawhar hla a tel meuh lo niin a rin theih.

            Zosapten Sap hla Mizo tawng ulh fe fea mih lehsak eng emaw chen kan lo aupui hnua Mizo hla-raw hlun chhawm nung sia hla phuahtu hmasa Damhauhva te, Saihnuna te, Kamlala te, C.Z. Huala te leh Patea te ruala hla phuahtu, kum 35 lek dam hla tha tak tak sawmthum chuang zet o phuah si, mi dang ruala hriat lai a ni lo hi thil mak a tling hial mai. A bula kan tarlan tak-

            Vulmawi Zion Lili  a vul ta,

            ………

            Lawm lai ni lenkawlah a eng e,

            Eden thinlung thim a rawn en;

            Sakhmelah van pangpar

            Hlim lai ni lunglen chu a kai chiai e.,

a tih a, ‘Zion Lili’ leh ‘Lawm lai ni’, a dawngtu hmela ‘van pangpar’ leh ‘lunglen kai chiai’ theihna hi eng nge a nih I hre tei mai em?

Farkawna Harhna/Hlimna lo thleng, rei daih lova liam leh ta a uina hla nih tih I hriat hma chuan I hriat thiam mai bik ka ring lo. “Aw, I liam dawn em ni?” (n0. 24) tih hlaa:

            Nuna hawisanin thihna par I thlang ta maw?

            I thlang sual ngei ang e;

 a tih pawh hi, Kohhran a rawngbawlpui nula inngaihna suala tlu ta a uina hla tih hriat loh chuan bel thiam har tak a ni.

            Hna hanthlak tak hrehawm taka thawh laite hian suangtuahna thlaa thui tak tak thlawh hi a awl chawk a. Upa Zothanga pawhin Tiaukama lo an neih kumin, Israel fate Kanan panna kal kawng thlaler leh Kristian nun kawng bumboh tak hi nasa fein a thlawh kualpui a:

            Thlaler puanzar hnuai atang hianin,

            Tapin Zion ka han thlir a;

            ………

            Chhum ding eng, hma hruai zel rawh,

            Nang kan zui zel ang che;

            I tiam ram kanan mawi chu, aw mi hruai thleng ang che,

            Kanan par tlana len ka nuam e.,

tih hla hi a phuah ta niin a fanu Pi Ropuiin min hrilh.

            Pu B. Lalthangliana sawi danin, Patea hla phuah tum rum ngal ngal thin leh fianriala relh bo thin chu a nupuiin, “I thatchhiat vang a ni,” tiin a sawisel deuh thin ni awm a ni. Upa Zothanga leh a nupui Pi Chalmawii erawh chuan chutianga inhriatthiam lohna chu an neih hmel oh hlein ka hria. Krismas hle pahnih hi a ruala a phuah a ni a. Buh seng pahin an nupain an ngaihtuah dun a; a thu lam sang leh hniam inchhawn dik tur zawnga an sawi dun lai Pi Ropuii hian nuapang te a nih laiin a lo hria a ni.

            Upa Zothanga hlaah hian Zion ram ngaihna tawngkam a tam hle a; a thluk pawh chu Ram ngaihna thinlung chu a chhem alh bawk. A hla thluk reng reng hi, thlukpui (hla) dang nei anga lang si, a tlukpui chiah nei si lo an nit hum mai. A tawngkam hman leh a hla thluk han chik vang vang hian, Zion ram ngai hian a rum tak tak niin a lang a. Hei hian a dam rei loh tur hi a hrilh hialin ka hria.

            Ka nun pum ang a chul tur,

            Thlang sappui par, lelen, chhawkhlel, ainawn iangin,

            A riang hi min vultir leh rawh.,

            (Ka ngai em che, chang 3-na)

tih te,

            Khua a har rei lo vang,

            Lal thutiam lawmawm chu a lo hnai ta;

            Zion ngaia riang chu tah lai bangin,

            Lawma zai a tul mang e.,

            (Zion ngaiin ka rum e, chang 3-na)

tihah te hian a lunglenna mual chu a lang chiang hle awm e. Hetah vek hian Rev. Saiaithangaan, “Hnam rethei kan nihna a lang,” tia hetih hun lai (1922 chho vel)-a hla phuahtute hla zia a thlirna (Mizo Kohhran chanchin, tih bua a ziah) a dik zia a lang tel bawk ang. Hah taka hna thawk a ei zawng an nih avangin, chutiang nun hrehawm pela vanrama awm chu a thlakhlelhawm hle ta ve ang.

            A hla phuahte hi hla tha tehna chi hrang hranga the pawhin a duai lo khawp mai. Hla tawngkam chheh vel dan, chantirna leh khaikhin hmehbel hmanrua, thusawi zai khata luang siam (unity), a lam nuam leh lam rik inchawih zawnga tawngkam rem leh hla tawngkam hrim hrim thu-ah te a hla phuah hian belhchian a dawl khawp mai.

            Sap hla phuahtu hranghlui rual-John Dryden, John Milton, Alexendra Pope, etc. hovin tawngkam chheh dana tih dan bik an neih, an ciritic-hovin Poetic Diction an tih ang chi-ah te hian a sang khawp mai. “Sawngfang” hlaah te hian:    

            A riang tuanna vangkhua tukram zau ve,

            En the, tuan rel chhuahtlang mawiin;

            Zalen an ngir leh ta,

            Kal lai relin zalam phei duaiah lung an rual ngei e.,

a lo tithlap mai a; chhiar mai pawhin a mawi pha a ni.

            An zir fe hnua a thatna an hmuh chhuah vang pawh hi hauh lova Mizo hla phuah ziaa lo kai ve rengiang/ang (simile) hmanga khaikhin hmehbelna te, chanter nghalna tawnghmang (metaphor) te a hmang danah pawh hian a mikhual lo khawp mai: simileah – natna hri lo leng ‘hmar thlipui iang’; natna hriin mihring a sawisak vel dan – ‘haulai chhangsial ang khal’; intuithlar vanga baihvai – ‘riakmaw ang’ (he paper-a sawi zawh mai chi lo a tam); A hman danah hian, mi dang hla phuah a hmuh vanga hmang ve ni ngawt lo, a thinlunga piang ve reng lo irh chhuak angin a hmang thiam a ni.

            ‘Thusawi zai khata luang’ siam theih hi thu leh hlaah chuan a themthiam mi kuta awm a ni. Hemi thu ah pawh hian Upa Zothanga hi a duai lo khawp mai. Aigupta atanga Kanaan thlenga Israel fate hla lar tak ‘Chhumding eng, hma hruai zel rawh’ tihah mai pawh hian a lang fiah hle. Aigupte atanga chhuah atanga kawng laka puan in, chuta tangin Paran thlaler, a dawtah Kanaan khawpui thawm hriat, a hmun thlen : thiltih/thil thleng indawta sawi thiam (narrative value) pawh a keng nghal. A hla reng reng hi vul tanna fel tak nei a, chuta tanga a goal thleng zel angin a lang. “Hun inher hla” pahnih leh “Sawmfang” hlaah te hian hei hi hmuh fiah a awl hle. Tawngkam leh sawi mawi zawn vanga a thupui zawn vanga a thupui pensan a ching lo a ni.

            Tawngkam remkhawm thu-ah pawh, an nupaa buh seng paha an ngaihtuah dun, Krismas hla (No.8) chang 2-na :

            Lal Pathian thinlunga khawngaih natzia,

            Chatuan thuthlung thuruk a lang, Saron par Lal Isua;

            Hrignun a thar, Eden lawman

            Liam hnu a kir leh, Halleluia, Amen.,

tih leh,

            Welsh Missionary, Missionary,

            Lal thuthleng palai duhawm chu chawimawi ila;

            Europe

            India mi leh Europe leh van mi nen,

            (Missionary hla, chang 3-na)

tihte mai pawh hi han en ila, hawrawp lam rik inhawih leh tawngkam thluk inchhawn tha a zawm thiamzia chu a fiah mai ang.

            Mizovin hla phuahna tawngkam bika kan lo neih Pathian biakna hawi hlaa hmanah phei chuan, Lenkhawm hla thar phuahtute zingah hian a hmang uar ber a ni hial mai thei. Hei hi a hla ze danglam bikna pakhat niin a lang.

            Ka Lal Zion chungah laitual a leng thiam lo,

            Khawpui dai lamah chuan zan zial ang riak turin,

            A riang a rang vai.,

            (Good Friday hla, No. 10)

a han ti ruih te hi a mak lek lek zawk a; sak a tinuam lo thei mai awm mang e aw, tih theih hial a ni. “Zantiang chhawr thla eng ruai, Lalnunnem rumna,” “Thim lal, pheisen ral lian, chhermai maw a rawn chawi?” “…Zan nu chhing lo te hian, tlai khua maw a var ve?” “…Zing bawar zai sa, lenkawl a eng ruai,” “…Salem bungdawn a tliak…” “Seol laitual,” “Ka Lal hai ang thangin…” He hla hetiang tawngkam hiam a khat a ni ber mai. Lusun vanga khawharte tana phuah hlaah hian hetiang tawngkam hi hman awm rengah a ngaih theih a; ani hi chuan mash la leh Kristian nun hlaah te pawh a pawih chuai mai a ni.

            Upa Zothanga hi a Kristian nunah a sang hle nia a lan laiin, Mizo sakhaw biak dan hlui khan a thinlung hmun thenkhat chu a lo luah ve niin a lang. “Zai an rem e,” tih hla chang 2-naah :

            Rih tlang phei duai, rauthlaleng kalna chu,

a ti a. Mihring thlarau mitthi khaw pan turin Rih dil an thlah thian nia pi puten an ngaih kha Kristian hlaah a la chhawm tel a. Missionary hlaah pawh hian:

            Chung Pathian thuah riat, Mission malsawm la,

a ti bawk a. Pi pu inthawi thiam hla chhama lo lang thin, van thuah chhawng sawm laia pathian indawt zut awm an biak thin kha a thinlungah a la riak deuh em ni aw? a tih theih deuh bawk.

            Hla hi eng vangin nge hla kan tih a, thu(prose) hi thu kan tih bik? Thu tithutu chu eng nge ni a, hla tihlatu  chu eng nge ni? Thu ah chuan, tawngkam danga sawifiah chhawn ngai thu phum zuah lovin fiah takin kan sawi tum chu kan sawi mai a. Hlaah erawh chuan tawngkam tlem te hmangin thu pangngaia thui fe sawi fiah ngai kan sawi thei. Chutiang a nihavang bawk chuan, grammer dan atanga thlira dik thei meuh lo leh kim hlel deuh pawh ngihnathiam a tul thin. Thangthar hla phuah tam tak hi hemi thuah hi chuan a hausa lo hle mai. Hrilhfiah leh chuan pawh ngai lo tawngkam dengkhawng pui pui remkhawm a tam hle. Thu pangngai thui fe sawi fiah ngai chi chu Upa Zothanga hian a siam pha ve em?

            Van hnuai hnam tin tuan rel lo an awm lo,

            Tuan zuam val leh hermawi tleitir,

            Sakhming par ang vul se;

            Tuan zuam loh chu khuarei Samdala hraileng chawi an ni.,

(Sawmfang hla, chang 3-na)

‘Tuan  zuam lo chu khuarei Samdal hraileng chawi an ni’ – a mak hle mai. Mizo thawnthua Samdala chanchin la hre lo hnenah he hla tlar khat hi hrilhfiah dawn tai ila, Samdala chanchin chu sawi phawt a tul a; chumi hnuah a tlar tluan hi kan sawi fiah thei dawn a ni. ‘Samdala hraileng chawi’ tih chauh pawh hi, ‘Sial rangin sial rang a hring, sakawlin sakawl a hring’ tih Mizo thufingte nen sawi pawlh fe a ngai dawn a nih chu. A chang pumpui hian khawvel mihring nuna thudik(universal appeal) a keng a; Mizovin taima kan lo ngaihsan thinzia leh kan chawisanzia te pawh a keng tel a nih chu. Titi thiam deuh te hi chuan zan khat titian daih thu an hmu mai awm e. Hetiang hlutna keng tawngkam leh hla tlar hi a hlaah hian thahnem fe a awm.

            Chutiang, a hla ziaka kan hmuh theih zawng atang a han thlirin, Upa Zothanga hi, kan rawlbawm mil chiah lo leh lunglen bawm thleng pha lo hla Sapho hnen atanga kan neih hnua Mizo hla-raw tha chhawm nunga Mizo hla thar phuahtu hla kungpui rual pawh an zianga duai bik lo, hla phuah thua Mizo hnam robawm khawtu pawimawh tak pakhat a lo ni.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia