04. CH. PASENA LEH A HLATE C.Laitanga


1.     CH. PASENA LEH A HLATE                                                                     C.Laitanga

Ch.Pasena   hian hla lamah thawhchhuah a nei tam em em lova, mahse a phuah chhun te hian Mizo rilru a khawihin nasa taka tangkaipui leh hman lar a hlawh avangin Mizo hla phuahtute zingah mi pawimawh a tling phain, a hla leh a chanchin chhui atan pawh thlanchhuah tlak a lo ni ta a. Hla phuahtute zingah hian an phuah tam lam aiin an hla hian Mizo mipui min chawm em? Mite hlutsak a hlawh em? Tih zawk hi ngaihpawimawh tur a ni. A hlate kan sawi hmain a chanchin tlem han sawi hmasa ila, Lungleng Khamliana, lal hmingthang ber pakhat khuaa Upa min Pu Patiala fapa niin, April 15, 1893 khan a lo piang a. A naupan lai atangin zirna lam ngaihsak leh Sap ho zara changkan tum ran mi a ni. Tichuan kum 9 mi lek a nih lai, 1902 khan Zosaphluia hnenah Lehkha a zir a, kum 1910 chuan Middle English a lo pass ta a ni. Kum 1911 khan Shilongah High Sikul a zawm a. Mahse ruhseh a vei tak avangin a chhunzawm thei ta lo va.                                                                          

Mi taima leh hnathawha inpe tak mai a ni a, naupang zirlaibute a buatsaih a, a tangkai hle. Kum 1940 hma lam Primary Zirlaibu kha chu a siam deuh vek tih tur a ni. Zirtanbu kha mi thenkhat chuan kan zir ve hman awm e. Naupang tana thil hriat awl tur, fawng te, chawngzawng te, pit te leh thil dang dang hmangin zirlaibu naupang tuipui theih tak tur a siam thiam kha, a mak ngawt a ni. A thil ngaihtuah dan hi tun lai Psychology thiamho ngaihdan nen pawh a inzawm viau a ni.                      

A hla phuahte hi a tam lo va, lehlin erawh chu a nei nual a. Mahse a hlate hi a tlem ren rawn nain an lar em em thung a ni. A hla phuah hmasak ber chu A AW B hla kan tih mai thin hi a ni a. Tun hma deuh Primary sikul kal te chuan kan thiam theuh awm e. He hla hi kum 1924-a Sap ram, London a kal kawng, Arabian Tuipuia lawnga an kal lai a phuah a ni. Hemi kum hian Sir Herbert Lewis-a, M.P. House of Common-a Education lam changtu Aizawlah a lokal a. An inhmu fuh hle a ni ang, ama enkawl turin London-ah B.T. zir turin a hruai thla ta a ni.  B.T. chu zir a rem tak loh avangin School of Oriental Studies-ah chuan ‘Diploma in Education’ a zir ta zawk a. Tin, Scout Training College-ah a kal bawk a, Mizorama a lokir leh hnuin Boy scout rawn dinchhuak hmasa tu a ni. A AW B hla a siamna hmun hi a mak ang reng hle a. Chutia naupangho chhiar zir tantir tam tak a kalsan tak te chu a rilru lamah a cham reng tih a hriat theih a. Engtin nge chak zawka hawrawp an hriat theih ang? Tih a ngaihtuahna lamah, hla lam zâwngin zirtir ila a sawt khawp ang tih a ngaihtuah chhuak ni ngei tur a ni. Naupang sikul luttir zak chung chunga, mi dang lokal tawh te zinga a va hawihai vel chu a mitthla ah a cham reng a ni.Tichuan, a hla chang hmasa berah chuan sikul lut ngailo lut thar ve chuan A AW an zir phawt a,chu chu an tanna a ni tih pawh a tilang nghe nghe a ni.                                                                                

Tin, chang hnihnaah chuan chung hun laia naupangte chu kawi hmangin an infiam thin a, chhun chaw pawh an ei thin a, chaw tlang ken hun lai a nih avangin naupang rilru ah chaw a lar em em a ni. Chungte chu hawrawp zir nan a hmang tangkai thiam hle a ni. A chang dang zelah chuan naupang tan pi leh pu larzia te, en lova thiam an tum tir dan te, thiante el nachang hre tel tur tein leh rannung hming an hriat lar sa te hmangin A AW chu a chham chhuak vek a. Hetiang taka a han remchhuak thiam hi mak pawh a mak viau a ni. He hla hi hla famkim, zir nana tangkai si leh infuihna pawm fawmkem vek a ni ber mai.  Upa Pasena hi mi rinawm leh mi frank tak a ni a, kawm nuam leh tawng duh tak a ni bawk. Pu Mena kan tih mai, Zosap  Mendus khan Mizo hoin an sawi dan kha a awmzia hriat a chak hle mai a. Pastor Chhuahkhama kha kha a zawt a, ani chuan, “hmeltha tihna a ni alawm” tiin a lawm tur zawngin a hrilhfiah sak mai a. Upa Pasena hi a zawt ve leh a, ani chuan pehhel duh lo chuan, “Mentuaua, tapdawna tihna alawm,” a ti ta mai a,a lawm lo hle an ti. Parry Sap khan a felzia a hria a, Head Clerk atan a sawm a, chutih hun lai chuan head clerk chu tunlaia Chief Secretary kan ngaihhlut ang dawn laia ngaihsan a ni a. Mahse Pu Mena ten I tel lo chuan Mission hna hi kan kalpui zo lo vang, tiin an ui chiam a, a thawk ta lo a ni an ti. Upa Pasena hi Mizo London kal hmasa ber dawttu ni awma hriat a ni a, a hma hian Pastor Challiana a kal awm e. Tun hma deuh Mizo ti tiah chuan, “Pu Pasenan a ti” tih a tam hle a. “London khawlai chu lung lehkha ang mai a ni a ti,” tih te, “Sap chaw ei chu a ri ber ber mai a ni a ti,” tih te an sawi thin. Sap tawng a thiam bawk a, Mizopa chuan thil engkim hriaah an ngai a ni ber mai awm e.

Kum 1940 khan, Teacher Training School, Guru an tih mai kha a enkawl a. Hei hi Primary zirtirtu train-na a ni a. Pathian thu lam an zir tam deuh. Tin, kum 1943 chuan Sialsukah Mission-in Anglo Vernacular Middle School an hawng a, chutah chuan a hotuah dah a ni a. Tin, Teacher Training School pawh kha an sawn phei nghal bawk a, a pahnih chuan a enkawl ta a ni. Sialsukah kum 3 a awm hnuin Aizawlah a lo phei leh a, Teacher Training School pawh a rawn chhawm phei leh a. Hetah hian a thawk ta zel a. Kum 1961 December ni 2 khan khawvel a lo chhuahsan ta a ni. A hla phuah pahnihna phei hi chu a lar lehzual a. Mizo Pathian fakna hlaah chuan a lar ber hial awm e. Chu chu :

Aw Lalpa, I malsawmna hlu,                                                                                          
  Kan engkim chungah a lang.,

tih hi a ni. He hla hi Mizo zingah hla hrelo ber pawl pawhin a bass sain,”hlan kumtluan” an ti kai rual thei deuh vek mai.  A hla thluk hrim hrim hre lo phei chu, “Kristian ka ni,” inti ve tlak lo laiah kei chuan ka ngai a ni. He hlaah hianin mihring chungchang te sawiin, Pathian lak atangin, kan taksa hriselna te, silh leh fen te, ei leh bar te leh kan nunna ngei pawh kan dawn a ni tih mawi tak leh famkim takin a han chhepchhuak a. Pangpar lian leh te leh, thil nung reng reng hian Pathian hnen ata nunna lain bang lova Pathian an chawimawzia thu, tawngkam tluang pangngaiin mawi tak leh fiah takin a sawichhuak a.Tin, Pathian siam hote hian a nihna tur anga kan Siamtu kan chawimawi tawk lohna chuan a thinlung a tihnatzia pawh ngenna leh sawmna mawi takin a chhepchhuak ta a ni.           

            Pathian hnena kan thlen huna bawlhhlawhna leh thianghlim lohna nei lova, Lalpa hmaa kan awm hun tur chu mithlaa hmu reng chungin, a nghahhlelh thu leh chumi chang tur pawh chuan Pathian chakna chauh chu kan mamawh thu sawiin, a nghahhlelh thu mawi takin thinlung sak ber pawh a su keh awm mange tih tur khawpin a chhepchhuak a ni.

                        He hla hi Mizovin ‘thatni’ kan tih hian chuanin kan sa ngei ngei deuh zel a. Upa Pasena hian a nunah hian naupangte a cham reng tih hi theihnghilh loh tur a ni. Chuvangin a hla phuah nilo, a lehlinah pawh hian chu chu a lo lang chhuak a ni. A hla lehlin te chu :

1.      Naupangte tak te chauh kan ni (KHB No.486)

2.     Isuan min hmangaih ka hria,

Baibulin min hrilh si a;

Naupangte a ta kan ni,

A ban chakin min pawm hi. (KHB No. 479)

3.     Ka thlarauvin Kristaah chauh

Muanna a zawn thin kha. (KHB 406)

4.     Ka thlarau, I Chhandamtun I hnenah,

Thu a rawn thlen ta a. (KHB No. 253)



A hla pakhatah hian naupangte dinhmun pawimawhzia leh Isua Krista pawhin a thlahthlam lohzia hrilh a tum a. Thingtlang naupang mawl mai mai mah ni mah sela, Kristian nunah chuan Chandamtu Krista chuana tanpui reng duh a ni tih a tanin, chutiang tanpuina chu a sawmin a ngen a. Ama hnena thleng ngei tur chuan hrehawmna leh tuarnate pawh a awm ngei tur a ni tih a sawi chhuak a ni. Hei hi naupang lam bik rawngbawl nan he hla hi a tangkai hle nghe nghe a. Keini zingah pawh hian a hre ngailo chu kan awm kher awm lo ve.

A hla lehlin pahnihna a kan dah pawh hian, Isuan mihringte englai pawha a hmangaih thu leh Naupangte pawh a ta an nihzia a sawi a. A thihna chuan vanram kawng min hawnsak in, kan sual ngaihdamna a siam a. Kan chak loh lai leh kan harsatnaah min thlamuan thin a. Amah ringa kan thih chuan a hnenah kan kal dawn a ni tih a sawi a. Hei hi Kristian thurin laipui kan ti thei ang.                                                 

A hla lehlin pathumna, “Ka thlarauvin Kristaah chauh Muanna kim a hmu a,” tih hi ama kutchhuak takah chuan ,”Muanna a zawn thin kha” tiin a letling a. Tuna lehlin thar hi a fiah zawkna pawh a awm a ni mai thei. He hla hian Krista hmuh hmaa awmdan, khawvel thila thlamuanna mihringin kan zawn thu te, hun kal tawh a kan lo hlimna thin te kan ngaih vawng vawng changte a awm thu leh, Krista ah chuan hahdamna, thlamuanna leh chawlhna kan zawn loh thin thu te chiang takin a sawi hnuah, a thunawnah “Krista chauh lo chu tumah,min tilawm an awm lo” a han ti a. Ringtu nun kal zelah hian hlimna famkim chu Krista ah chauh kan hmu a ni tih a tarlang chiang kher mai. Khawvel thila in hman zawh chu hremhmun kalkawng mai a nihzia tawngkam mawi takin a phuah chhuak bawk a ni.

A hla lehlin tawp bera kan dah, “Ka thlarau I Chhandamtun I hnenah, thu a rawn thlen ta a,” tih pawh hi an hunlai, Mizorama Kristianna a lo luh chhoh mek lai leh rinna naupang te te an nih lai hun atan chuan lehlin tur a thlan awm tak a ni leh pek in a hriat a ni.        

He hla pawh hian mihring nunna chu thlarau anga sawiin, Pathian thu hriaa pawm tak takzia a sawi lang a. Chutianga a pawm tlat chuan, khawngaihna te, zahngaihna te, tanpuina te leh chakna te an hmuh tur zia a sawi lang. Krista chuan a tan nunna a lo pek tawh avangin atan chauh a nun a tum tawhzia a nemnghet a ni.

Upa Pasena hian heng a hnathawhnate bakah hian mi dang nen tangkawpin hla thenkhat an letling bawk a Kristian Hla Bu No,122 leh 40-na hi Pu Zakunga nen an lehlin a ni a. No.412-na Pastor Liangkhaia nen, no. 356 hi Pu Saitawna nen an lehlin ani bawk. Ama phuah tak hla chu a tam lo hle na a, belhchiandawl tak a ni hlawm.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia