20. LAIBAKA LEH A HLATE Rualkhuma Colney


20. LAIBAKA LEH A HLATE

Rualkhuma Colney

           

Buhbiala leh Chemi te fa pasarih zianga upa ber Laibaka hi kum 1903 khan Sawleng khuaah a paing a.  A pian hnu lawkah Hnahzep (Lunga khua) ah pemin chuta tang chuan kum thum hnu lekah 1907 ah khan ratu ah a pem leh a, chu khuaah chuan kum 1966 thleng khan an awm ta a Rambuai 1966 lai khan a fapa Lalsangzuala (S.A Officer) awmna Lakhipur lamah a tlan a, kum hnih hnu 1968 khan Vairengte-ah a insuan chhuak leh a. He khuaah hian September ni 26, 1989 Thawhlehni tlai dar 4 ah khan min lo chawlhsan ta a ni.

            A chanchin tlangpui leh a hlate ngaihvenin January 28 1989 khan ka zuk pan a, kum 86 lai a ni tawh chungin tarmit vuah lovin lehkha a lo la chhiar zat zat thei a ni. A beng a chhet deuh  tawh na a, a la tlangval hle. Fapa 5 leh fanu 5 a nei.

            Laibaka hi thilchik mi leh hriatrengna nei tha mi a ni a. A thih dawn thleng khan a pian kum atanga an lo neih kum indawt dan dik tak a la sawi chhuak vek thei. Amah chu Mizo paah chuan pa tawk tak, ngo lam deuh a mawi tawk hmul nei chhap hi a ni. A hming hi a pa pasalthat chawia phuah a ni a, ‘Lai’ tih hi ‘Nilai’ tiha ‘Lai’ ang hian lam tur a ni. ‘Bak’ tih pawh hi ‘Sawkawrbakcheh’ kan tiha ‘bak’ lam rik ang hian lam rik tur. Pa fiamthu duh leh rualpawl thiam tak a ni bawk. A inngaitlawm a, tawng chaltlai a hmang ngai lo.

            Ratu khuaa Mura kristian hmasa ber a ni a. Mahse thurualpui nei lo naupang mai lehnghal an nih avangin an bang leh lawk a. Kum 1913-ah khan Tipaimukh lamlian lai chhuah hnuin Missionary Doctor Fraser-a leh Sap Tlangvala ten Ratu kha an tlawh a. An hmsawn leh hnu lawkn Mura nen bawk kristianah an inpe leh a. Chung lai chuan nisarih danah Chawlhni serh tur tih bak Chawlhni (Sunday) hunbi an la hriat loh avangin Pathian thu an awih ni atanga chhiarin a ni sarihna chu an serh ve ta ngawt a. An thian dunin an tawngtai a, hla an sa a, “Aw, Lalpa min awmpui rawh…..” tih chu an tawngtaina hla ber a ni.

            Kum 1923 ah Ratu kohhran a din a, 1926 khan Salvation Army ah a lut a, kum 1947-1966 chhung khan Ratu Corps Tangka vawngtu hna a thawk a.

            A hla phuah zinga 13 chauh ziaka kawlthat a ni a. Tun hnaia Chanchin Tha kum Za lawmna hla inphuah siakah khan a han phuah ve leh hram a, chu nen chuan hla 14 a nei ta a ni. Chungte chu –

1.      Lungngaihna buaina doral

2.     Lal thar a piang

3.     Lungrual takin Lalpa

4.     Chung muvanlai lengin

5.     Zion kan Pathian Lalber

6.     Zawlneite hruaitu

7.     Van Indona chu ber rawh u

8.     Solomona Temple ngai lo

9.     Lal Davida Zion kulhpui

10.  Tui leh leilung pian hma

11.   Tlang tin lungruala zai turte

12.  Leilung leh Van Roreltu

13.  Solomona Temple hlimthla

14.  Mizo pi leh pu nun reng



A hlate hi thupui bik nei lem lova a dah avangin a chang bul tlar hmasa ber zel ziah chhuah a ni a. Amah ngeiin, “A thu ka neih rualin a thlauk pawh ka nei nghal zel a ni”, tia min hrilh angin a hla thluk hi ama siam vek a  ni. Miin hla thluk an siamtir nual bawk. Mi ten hla phuahsak tura an ngenin a phuah ngai meuh lo va. Tum khat erawh chu hla phuah thiam ve bawk Tawia (RIP) thih hnuin a nupuiin fa a sun a, a ngen angin Laibaka chuan a lo phuahsak ve a. A theihnghlih deuh tawh na a, a thunawn chu hetian hi a ni –

            Ka hawi vela kan chhuahtlang leh sumtual a ngui ruai e,

            Hraichawi an leng lo ve, kan dawhtling sangpar ka chul ruai thin a;

            Hringhniang lungduh thlafam lungrawnah an liam ta e,

            Lungduh tuai dawn a thinlai a dang tur chu.,

            Tin, Self Denial hla, Barbara Staddard phuah, ‘Bring your dearest and best’ tih hi Kawlkhuma’n Mizo tawngin a letling a. Kum 1986 January ni 1 ah khan Laibaka’n Mizo hla thluk mawi takin a lo saim leh a ni. Lalnghakliana (Hriatna Editor) in ‘Chhandamna Sipai Pawl Mizo Hla phuahtute Kutchhuak’ a tih buah khan Laibaka hla bik zinga No. 10-na, “Thihna luiral ram mawiah khian”, tih kha Laibaka phuah ni lovin a thluk chauh a siam a ni. He hla hi Ratu khua Khuanghnuna nu hla, Laibaka a thluk a siamtir a ni.

            Laibaka hin Pathian hla chauh a pahuah a. Chungte chu hriat a awlsam zawk nan heti hian then thliah thliah ila –

1.      Rinnaa dona hla

2.     Biak In lawmna hla

3.     Inthlahna hla

4.     Christmas hla

Rinnaa dona hla : A hun tam zawk rawngbawl nana hmangtu Laibiaka hian, ‘Engtin nge ka tih ang le, Lal rawngbawltu ka ni si’ tih hla phuahtu ang mai hian rawngbawlna kawnga harsatna chi hrang hrang a lo tawh thinte chu hla siamtitu berah a lo hmang thin a. A hun hmasa lamah phei chuan kristianah han inpe mah se a inlet leh thul a. Thenawm khawvengte nuihzatbur nih leh lal mitmei ven nen – do tur leh tur a tam em em a, nun khawhar leh chep takin a awm fo thin. Chung harsatna karah chuan ‘ding ngam’ tura amah leh mi dangte fuihna ni fawm ‘Rinnna indona’ lam hla hi an dinhmun a chep zual lai 1933-1935 velah khan a lo phuah tawh a. Tawi fel taka kan sawn dawn chuan Pu Laibaka hla hi, “Pathian leh Setana indona kara ringtu nun tarlanna”, tih tur a ni ang.

Laibaka hi a thim zawnga thil thlir mi (pessimist) te pawh ti ila a dik awm e. Thlemna leh harsatna chi hrang hrang, suala hruai lut leh mai theite chuan a tilungngai thin a ni tih a hla atangin kan hmu a. Chung harsatna avang chuan Pathian hnen thlen zawh loh maite pawh a hlau thin a, a khua a har em em thin a ni. Mahse ringtute zalenna vanram beiseina hian fim takin a hruai a, chumi beiseina avang chuan khawvel thilte chu hnawmhne mai niin a ngai thin. Khawvel hi a tan chuan lungngaihna, buaina, tlukna leh boralna ram a ni a, a thlahlel lo hle. A hla hmasa ber, kum 1933 July ni 14-a a phuahah pawh –

Lungngaih buaina doral a lian ka Lalpa’

tiin bul a han tan nghla ngawt mai a. Pathian hnena a zualkona hla hmasa tlar khatna atang ringawt pawh ian a khawvel thlir dan chu a hriat theih hle a ni, lungngaihna ram, buaina ram, leidona ram….. Mahse hei chauh hi Laibaka’n khawvel a thlir dan a ni lo. Khawvel ah vek hian chatuan nun kan neih theih nan Krista chu pek kan ni a, chu chu kan himna kulhpui leh kan rinchhan ber, van khawpui min thlentu chu a ni. A thunawn lama a khawthlir chu danglam tak a ni –

             Aw ka himna Zion kulhpui,

            Thisen hlua i saim Eden thar nuam chu;

            A chhungah Seraf thianghlimte an leng,

            Lalpa an bel.

Ringtu nun chu indona nun ni mah se, Krista zarah hneh theih loh nun neitu a lo ni a. Chatuan nun neia hlim tawp hlau lova chatuan ramah chuan Seraf thianghlimte nena Lalpa bel tur an nihzia te a hriatchianna chuan heti lam hawi hian hla a phuah tam tir ta a ni.

            Aw, Adama lungngaih zan thim chhum a zing hnuaiah,

            Ka rawn zawng zel ang chu Zion aw ka ram,

            Thlarau Thianghlim aw min hruai ang che,

tih te leh –

            Jordan tuipui fawn vel ang thlemna a leng reng e,

            Ka rawng zawng zel himna kulhpui – min chhan la;

            Thlarauvin min thuam la.,

tih te hian a rum chhuak thin. Chuvangin –

            Leiah hian zawng thlemna leh

 Sualna a bang lovang;

Ni tinin thlemin kan awm fo va,

Ka mit hmuh leh benga ka hriatte hian,

Sualah mi hruai lut.,

titu Tawia hi hla lamah chuan Laibaka thisen zawmpui dik tak a ni kan ti thei awm e.

            Ngun lehzuala kan zir chuan Laibaka hla atanga hian thil inkawkalh ang reng tak kan hmu ang. Hnemtu tur ngaia khawhar ngawih ngawih, mi lungleng tak mai kan han hmu pawt a. Chumi phenah chuan limna leh tlamuanna thuruk nei tlat mi, thlarau chenchilh ringtu nun hlu tak hi a lang kiau bawk a ni. A lung a leng a ti mah ila he tawngkam ‘lungleng’ tih chiah hi chu a hlaah a hmang tel hauh lo va. Hei hian a nun khawhar dan leh khawvel mite khawhar dan inan lohzia a tilang chiang hle. Tirhkoh Paula’n ‘rethei anga lang… hausa si’ a tih ang deuhin Lalbaka hian khawharna leh thlamuana hi a nei kawp a ni ber mai. Hnemtu neiin a lungleng a, rinna thlaler ram roa a vah vaih lai pawhin –

            Tuanh buaina tlang chhipah hian,

            Rinnain ka han thlir zel thin a;

            Tlanna thisen nangmah vangin,

            Nunna khawpui ralmuanga kan leng tur chu.,

A ti thei a ni.

            Indona mualah ringtute hi lei do neiin buai em em mah ila, Setana leh a hote chu Krista zara hneh hnu vek an nih tawh avangin ringtute chu an zam tur a ni lo. Laibaka hian a hril thiam a ni –

            Van indona chu ber rawh u,

            Thlarau sualho hmelma doralte chuan,

            Ziona piang reng Lal sipate hi,

            Tu’nge min do thei ang?

tia fuihin –

            Aw I bei zel ang u, thimna lal Setana,

            A sal mante chu chhuahsak rawh u,

            Khawvel hi Pathian ta tur,

            Beram No hliam hnu Lal sipaite,

            Gehen ral niah ka zam loving.,

tiin a cho tho va…

            En the u ralte an zam e,

            Kan henh ni a lo la thleng ngei ang a,

            Hma lam pan zelin Setana ram leh,

            Kulhpui I thiat ang u.”

tiin Setana ramte chu laksak zel turin ringtute chu a han sawm zui ta a ni.

Biak In lawmna Hla:  Laibaka hi rawngbawltu hlun tak leh sakhaw hnarkaitu taka a tan rei avangin Biak In sak naah hian a tel tam hle a, a thar lawmnaah pawh a tel hnem a ni. Biak In lawmna hla hi 3 lai a phuah a, chungte chu –

1.      Darlawn Corps Hall lawmna (27.9.34)

2.     Ratu Corps Hall lawmna

3.     Vairengte Corps Hall lawmna (30.8.76)

Hla thu mawl te te hmanga hla tha leh awmze thuk tak nei a phuah thiamzia lanna pakhat chu Darlawn Corps Hall lawmna hla a phuah hi a ni. Thing leh mau perek tlemte hmanga din a nih sawiin,

            Aw thlangaa maurua dawn lai,

            Thing lenbuang darthir rem e,

            Van Lal run Temple mawi lawmna hluah a chang leh ta.

a han ti a. Vairengte Hall lawmna hla a phuah dan phei hi chu a danglam hle. 1976 July thla khan a zunkawng tha lo avangin Silchar damdawi inah an zai a. Na tuar che thei lova a awm lai chuan thlipuiin Vairengte Salvation Army Hall chu a rawn nuai thlu ta hlauh mai a, Biak In nei lova awm chu hrehawm a ti hle mai a. Mittui pawh hru hlei thei lova a natna khumah chuan Biak In thar dilin a tawngtai ta ngat ngat a. Chutia mittui tlaa a tawngtai chu a awmpuitu (a tunu) Lalchawimawii chuan, “Ka pu, a na hle em ni?” a lo ti ve a. “Na lo ve, Doctor phei chuan phal se inah ka haw daih taw hang”, tiin a chhang mai a. A natna hre chang lo lekin Biak In chhia a veina chuan Pathian a auhtir a, Biak In thar a lo dil mek a ni si a.

            Hetia natna khuma a mut reng lai hian 30.8.76 ni chuan a lukham hnuaia Bible a la a. Lalte 8:9 (Solomona Temple sak chanchin) kha a han chhiar a, mittiui tla zawih zawih in a tawngtai leh a. Chutah Hall (Biak In) nei thuai tura inhriatn a nei that a,, a tawngtaina thu chu hlaah a siam zui ta a ni. He Hall thar lawmna hla a saim lai ian a hmun tur pawh laih zawh a la ni lo nghe nghe

            Solomona Temple hlimthla,

            Kan thlir thin kha kan dinthar ta;

            Leilung pian lai hun leh ni ang khan,.

tiin hla mawi tak a lo phuah leh ta a ni.

Inthlahna hla: Laibaka’n inthlahna hla pakhat chauh, kum 1935 March ni 23-a a phuah, ‘Lungrual takin Lalpa’ tih hi vawiin thlengin Mizo zinga inthlahna hla lar ber pawl a nit a reng mai. Ratu Corps-a Surgeant Major a nih laiin an Officer Captain Chhunga chu Sialhawk Corps-ah sawn a ni a. Chutia an hotu ber an sawn tur chu Ratu Corps chuan an ui hle a. Tisa leh thlaraua an thlakhlelh ngawih ngawih, rawngbawl hova inngaina em em in\hen tur an nih avangin an lung a leng a ni. Mahse rinna hmun khata leng, Pathian rinchhan zel tur an nih avangin fuihna leh duhsakna thu mawi tak nen Pu Laibaka chuan a thlah liam a –

            Lungrual takin Lalpa, kan lenna tlang chungah,

            Kalvari tui nung ka dawnpuite kha,

            Kar lova kan lenna tlang a dang tur chu.

                        Aw, i kal nan tluang lam sei mahse, hlau lovin

                        Hnehtu huai Lalpa’n a hruai ang che;

                        Dam takin ngaihlai liam rawh –

                        Lalpa malsawmin.

a ti ta a ni. Amah Chhunga nen kan sawi dun a, “Ka’n sak chuan a mittui a tla ve a ni”, tiin min hrilh nghe nghe.



Krismas hla : Laibaka hian Krismas hla pakhat chauh bawk a phuah a, sak lar pawh a ni lem lo. Tin, he hla hi Krismas boruak leh a hunlaia a phuah pawh a ni hek lo va; fianrial \awng\ainaah Pathian thlarau pawlna changing Isua Krista pianna thu hian a luah hneh ta em em a. A pian dan leh a local chhante ngaihtuahna a\anga a dawn liau liau a ni. “Lal thar a piang, Eden chul hnu a lo mawi leh ta…” tiin a au chhuak ta phawng mai a ni.

Changkhat hla:  Changkhat hla dang a phuah hlek lo va. Mahse a nupuiin a han boralsan meuh chuan a insum thei ta bik lo a ni. A lungleng mangang chuan changkhat hla kan tih ang hi a phuah ta nual a. (Hei hi Mizo lungleng zai pangngai sawi nan ka hmang a).

            Ka nun romei ang zam ral ta,

            Lunglohtui dawn thadang –

            Chawnpui par a chuai

            Hetia a tah vawng vawng loh thieh loh nachhan chu kum 1977 August ni 4 zan laiah khan a mutui lai tak kai tho vin a nupui duh tak (Ziki) ruang lo thlen tur thu an hrilh thut mai a. chuta a rilrua Bible chang lo lang nghal chu Deuteronomy 31:14 (Lalpan Mosia leh Joshua a koh thu) kha a ni – “I mittthite chu an nung leh ang a, ka mi ruang te chu an tho le hang”, tih lai thu kha rilrua vang reng chungin an nu ruang chu a lo nghak a. Pathian a bia a, lunglen a lo zual thut a, tuar thiam pawh a tum. Ni khat erawhchu a lungleng a lo zual thut a (‘hardstand ka tawk thut’ a ti), awm hle hle thei lovin thlanmual lamah a tlan a, a nupui thlan hungna pal chu a bawk rawk a, a chunga kan tarlan khi chhamin a tap ta vawng vawng vawng mai a ni. Thlanmual atanga kir leh chu Vairengtea an pem kuma an lo ram te thlirin a ding veng veng a, fan duh leh chakin a thlir reng ta mai a-

            Reng khawpui chhuahtlangah thlir ila,

            Tukram chul hnu romei zamin a bawm;

            Fan ka nuam e kan sul I hnu,

a ti lo thie lo a ni. Zan a lo ni a. Inkhawm dar a lo ri a, “Dar a ri ta, inseam rawh I kal ang”, ti thintu kha a hre chhuak leh a –

            Dar a ri chuan lian ngai ve the

            Chung Pathian malsawm lai khuangpui leh chawm ri,

            Thu tin thlarau hrih I ngai dun ang.

a han ti leh a, an nu chu a sawm ve ta thung a. Fam zunlengah mittuui bul thei lawk lovin rei fe chu a awm a ni awm e. Beidawng rilru tak hian a rum a rum mai a –

            Kan dawhtling sawngpar a chul tur chu,

            Tap ruai ruain laichhuat han chul ila,

            Thinlai lungl hnemtu a awm lo ve.

            Laibaka hian Sipri Tlangau ilovah hian thu (article) pawh a zial f ova. A thu chhuah hnuhnun ber chu, “Thlarau Thianghlim in mamawh avangin ka kla in tan a the e”, tih hi a ni.

            Amah hi thlarau mi tak a nih avangin a hlaah hian ‘Thlarau tih tawngkam hi 14 kan hmu a. ‘Lal thlarau’ tih leh ‘Thlarau Thianghlim’ tih te hi a hmang uar hle a ni. Hei hian mihring mita hmuh phak loh suangtuahna rama a chen tamzia a tilang awm e. Rinna thla zara a lung tileng ram leh hmun te fang thin a nih avangin tehkhin tawng leh hming chherchawp te a hmang hnem hle a. Setana chu a doral, sual ral, thihna, chhumpui, buaina, thim lal, thlarau chu  Kulhpui, Hlimna pangpar, Ni ropui, Thlamuantu, Nuna tui, Kalvari Tuinung, Ralmuanna tlang, Israel tlang, Zalenna tlang leh Thlarau ngunhnam ti te’n vuah thung a.

            Tin, ‘lungngai’ tih hi vawi 8 zet a hmang bawk a. Hei hian a nun chu do nei reng a nihzia min hriattir bawk. Khawvel hi ringtute tam ram hlun leh zalenna ram a ni lo tih pawh a lantir hle a ni. A hla atanga kan hmuh danin khawvel hi thlaler ram ro, tahna leh rumna ram chauh a ni.

            Tin, Bible-in Kalvari a tih te, Zion tih leh Eden, Jordan, Gehen, Salem thar tithe hi a hmang uar hle thung bawk. ‘Zion’ tih ringawt hi vawi 15 a hmang a, ‘Eden’ tih hi vawi 8, Kalvari tih hi vawi 7 Bible-in hmun pawimawh ber bera a sawite chuktuah khawmna Pu Laibaka hla hian Pathian Lehkhabu Thianghlim (Bible) hi innghah nan a hmang tlat tih thieh a ni a; ranthleng leh thing anchhe dawng leh, vana lallukhum a inzawm, lei Eden leh Salem thar nen titu Kamlala nen pawh khan inlaichhinna thuk tak a nei ngei mai.

            Laibiaka hian hla tam tak phuah mah suh se, a phuah chhungte hi Kristiante tan hla tha leh sak nuam tak vek a ni a. Pathian leh ringtute inkar, ringtute leh setana inkar te, chatuan nunna leh lallukhum kan chan leh theihna te chu fel fait akin hlate hian min kawhhmuh a ni. Ringtute tan khawhar hnemtu leh darthlalang tha tak a tling hlawm a ni.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia