02. LAITHANGPUIA LEH A HLATE Capt. Lalkiamlova(S.A.)
1. LAITHANGPUIA LEH A HLATE Capt.
Lalkiamlova(S.A.)
A chanchin tlangpui : A hun laia miten ‘Ngurzawp thiam’ title
an lo pek hial khawpa hla phuah thiam leh zai thiam, rualkawm thiam bawk
Laithangpuia hi kum 1885 khan Sesawng(Para khua)- ah a lo piang a. Unau paruk
zinga Upa ber a ni. Heta an awm lai hian ni khat chu, naupang fel tawh tak,
sava hmingte pawh hre hrang thei rual a nihin, a nu leh pain Tuirini-ah an
kalpui a, lung nalah a tlu a, vanduaithlak takin a mit a sawh chhe hlauh mai a.
Chuta tang chuan mitdel a lo ni ta reng mai.
Sesawng atang hian Bukpui bul
Rawlbawmah an pem a, hetah hian 1911 thleng an awm. Heta a awm lai atang hian
hla a phuah tan a. Kristian a la nih loh avangin a hla phuahte chu khawvel zai
hlir a ni a. Chungte chu chhinchhiah thatna engmah a awm loh avangin hriat reng
a ni ta lo. A mitdelna hian a rilru leh pianpui mizia engmah a ti danglam lova.
Pa kawm nuam leh titi thiam em em mai a niin a fing hle bawk. Lal khawnbawl
upate tluka khaw khat pa rawn tling a ni. Mi chitin mai, apui apangin a kawm dan
tawk a thiam a. Mi eng rual pawh hian kawm nuam an ti vek mai a ni. Rual pawh a pawl kim viau a ni ta
ve ang, mitdel e ti lovin a tlangval puite thik khawpin nulate pawh a rim niin
an sawi.
A hriatna a tha em em mai a, a mit
in khua hmu hlek lo mahse, arte pawh a lawi ve thin a, an ar ni lo rawn lawi
tum ve te chu a paih chhuak nalh nalh zel mai a ni an ti. Sangharte hi sa awh
har tak a nih tehlul vei nen, sawmnga lai a awk an tih tlat chu! Pa uang tak
leh fiamthu pawh duh tak mai a ni a. Khawkunga, Bukpui Lal nen an inkawp lai
phei chuan hmeichhe sak ngam loh khawp a hla zahmawh phuah an tum tlat mai a.
An bei dun ngial a, mahse Pathianin a remtih sak lo nge ni, an hlawhchham thak
a ni an ti.
Ralbawna an awm lai hian nupui
Khawcheii a nei a. A mitdel vanduaina belhchhahin a nupui chu a ching hlauh mai
a. 1911 kumah Sihphirah an pem a, Arpu vengah an awm a, Kristian veng a lo ni
a. Chuvang chu nge ni, piangthar lem lovin Kristian ah chuan a inpe ve ta a.
Kristian mah nise, piangthar lo na fam chuan a nupui chu a ma a;
Chawngchhingpuii a nei a, fa pathum an hring ta a ni. Sihphir ah kum 1918
thleng an awm a, chumi kum pawltlak ah chuan Sawleng-ah an pem chho leh ta a.
Hetih lai hian German ral rûn lo haw vel lai kha ani a. Kawlkhuma, Mizorama
Salvation Army dintu pawh Bombay-a a training zovin, eng emaw chen Bombay-a a
thawh hnuah Mizoramah a lo chhuak a, Salvation Army a din ta a. Chu chu duh
lovin Aizawl atangin a hote nen an hnawtchhuak a, Sawleng-ah a chho va, awmhmun
a khuar ve ta a ni. Laithangpuia chuan Kawlkhuma leh a hote Pathian thu kalpui
dan chu ngun takin a thlir a, a lo chhut ve thin a. Miten an hmusit a, an duh
lova, khua atang tea an um chhuah lai chuan huaisen takin, 1919 thal lai khan a
lo zawm ve ta a ni.
Salvation Army a zawm hian a la piangthar
lova. A piantharna tak chu 1919 kum vêk favang laia Sawlenga an inkhawmna-ah a
ni. He inkhawmpui hian Salvation Army-ah harhna nasa tak a thlen a. Biate atang
pawhin Brig. Sapliana pa Thawma leh a thiante, Kohhranin kalsual tia an
hnawhchhuah, salvation Army zawm ta te pawh an tel ve. Hemi tum hian Kawlkhuman
Salvation Army pawchhuak tura a kalpui Chalchhuna, Simlaa thi ta lung an phun
a. Khawtlangin awmni an kham a, an lung zawn chu Pu Chalchhuna te kawtah an
nghat a. Pu Kawlkhuma chuan ‘thusawi ka duh e tiin, hla a thlang nghal a :
Manganna
ka tawhte zingah, Hrehawm taka ka awm laiin; Ka ngaihtuahna in ka lawm zawk e, Lalpan mi ngaihtuah hi.
tih
hla hi a han thlang a.Mizoram atanga hriat ngai loh ram Simlaah an pahnih
chauha an kal a, chutih laia a thihsan a, a manganzia leh Pathian awmpuina a
dawn dan te a sawi a. Hla an han sa chu, lam pawh lam thei lovin, leiah a bawk
ta thlawp mai a. Mipui chu an tap ta chuah chuah mai a ni awm e. Hemi thu min
hrilhtu Brig. Sapliana pawhin mittui tla zawih zawihin ni 27.4.1988 khan a
sawi.
Hemi tuma an inkhawmpui ah hian
Kawlkhuman Thiamchantirna thu a sawi a, Kros lera Isua sira misual pakhatin
ngaihdamna a chan tak thu a sawi zawh chuan, ‘Simin ka lo kal e’ tiin,
zahngaihna dawhkanah, Pathian hmaah Laithangpuia chu a va inhlan ve a, mi
piangthar a lo ni ta. Kawlkhuma hote chuan Sergeant atan an lo ruat nghal a.
1928-ah Sawleng atang hian Thingsatah an pem a; 1930-ah sawleng ah bawk an let
leh a; 1937 December ni 3 khan:
Min lo hmuak ang Lallukhum mawi
sinin,
Hnehtu huai hrang lamtu Lal leh,
Angel varten kawtthler
mawiah,
amah
ngeiin a lo tih chu tawk turin khawvel a chhuahsan a, ropuina lamah a lo
kaisang ve ta a ni.
A hla phuah hun: Laithangpuia hian a tleirawl chhuah
phat atangin hla hi a phuah tan a ni mai awm e. Khawvel hla a phuahte chu
Ralbawma an awm laia a phuah vek nia hriat a ni a. Ralbawm hi 1911-ah an
chhuahsan a, kum 25-a upa a ni tawh a. Kristiana a inpek hnu hi chuan khawvel
lam hla a phuah ta lo a ni awm e. Chuti a nih chuan, kum 11 chhung vel khawvel
lam hla phuah nan a hmang tihna a nih chu.
Sihphirah kum 7 chhung lai a awm a,
hemi chhung hian hla a phuah hriatna a awm lo. Kristiana a inpek tak avaingin
khawvel lam hla phuah a rem tawh si loh lai leh, Kristian hlain a rilru a la
luah hma, a hun khaihlak lai a ni awm e. Kristian hla a phuahte chu kum 1919-ah
chhandamna sipai pawl a zawm tanga a thih thleng 1937, kum 18 chhunga a phuah
vek an ni.
A hla phuah chhan : Laithangpuia hla phuah chhan ber te
chu, Chhandamna Sipai Pawl ding thar, amah ngei pawh a telna in nêkchepna leh
tihduhdahna tam tak a tawrh vang te leh, sual ral do tura sipaite infuih tul
vangte a ni. Chubakah Mizo Kristiante hian hun bik nei hrang hrang inlawmna,
inneihna, sa lu lawmna leh a dangah te hian hla bik kan nei tur a ni a ti a. A
hla 14 lai a phuah chhan chu hei hi a ni bawk. Miten an khawhar hnem nana phuah
tura an hnem avanga a phuah leh, ama mimal nun (testimony) a phuahna tlem a awm
bawk.
A hla pianhmang : Laithangpuia hian a hla te hi aman a
phuah chauh ni lovin, a thluk pawh ama siam vek a ni a. Mi dang hlate pawh a
thluk siamsak a nei nual a ni.
A hlate a phuah dawn hian a tih thin
dan chi hnih danglam tak mai a nei a. Fianralah Pathian a pawl thin. A chang
chuan biak in lamah a ni a, zanlai velah biakin ah lutin, Pulpit hnung lam thu
sawitu dinna hmunah dâp keng lutin a phah a, tah chuan thingthiin a tawngtai
ngat ngat a. A tawngtai zawhah a tiang hawl laiin lei a sawh kauh kauh a, a
vawnna hmawr lamah a kutzungchalin a khâp bak bak bawk thin. Hetianga awm lai
hi chuan be mah ila, min chhâng ngai reng reng lo an ti. Hetia a awm hran hi
chuan a haw hian hla a nei deuh zel a ni.
Kan sawi tawh angin, Laithangpuia
hian hla phuahtu dangte atanga danglam riau na
a nei a. Mitdel khawngaihthlak tak, khawvel mawinaten atan awmze nei lo
mah ni sela, ‘khawvel hi hrehawmna, manganna leh lungngaihna ram’ angin a phuah
ngai reng reng lo. Chhandamna Sipai Pawl chu Sual do, Setana leh a Sipaite nena
indo mek kan ni, an tihna thlarau chuan a hneh em em a. He thlarau hi amah ngei
hian a taka changin hlaah a phuah chhuak thin a ni. A chang chuan kohhran pawl
dang atanga dona leh tihduhdahna an hmuhte chu Setanan chung chu hmanruaah a
hmang angin a phuah bawk.
Kan chenna khawvel ah hian Setana
chu hrângin, hring fate min ti rethei hle mahse Pathian kutchhuak khawvel, a
hmangaih fate kan chenna ram hi a chhe thei ang bera hlaa an han phuah vel hi a
ngaihdan zu han ni tlat lova. Mizo Kristiante hian hunpui kan hman
chi hrang hrang atan, a hmun leh a hun azira inhmeh hla sak tur te kan neih zel
a ngai a ni a ti a. Chuvangin “hun bik nei” hla sawm leh pali(14) lai a phuah
a, heng hian rawngbawl tute tan remchang a siamin, Mizo Kristiante min ti hausa
a ni.
Khawhar lusun hla hi miin an tir anih
ngawt loh chuanin ma thu-in a phuah hauh lo. An tirh erawh chuan, khawhar Nu leh Pa tak taka zuk chang ta ang chiahin
an tuarna leh an rilru suangtuahna te a hriatthiampui zia leh a suangtuahna
ramina thlen kim zia chiag takin a lang.
Laithangpui hian ama mimal nun
(Testimony) atangin thlemna tam tak karah leh a nihna a zuk hriat chhuah ve
chang pawhin Kristaah nun hlimna thuruk a neihzia a phuah chhuak nual bawk.
A hla thu ken laipui leh laimu : Laithangpuia hlate hi ngun taka kan
chik chuan, Krista hmangaihna thisen, sual tlenfaina a nihzia leh hmelma hnehna
thuam famkim a nihzia hi a innghahna bulpui ber a ni tih a lang. Indonaa a
phuah te pawh hi han thlir ila, Kristiante chu mi hratkhawkheng leh indona
hmuna za ngai lo tur, sipai huaisen tak, ral hmunah chuan pawisak pawh neilo
tur hial awm tein a phuah a ni.
Laithangpuia hi hnamdang rindan leh
rilru puthmanga uire lo ber kan hla phuahtute zingah hian a ni hial awm e.
Indona hlate hi Mizo pi pute indo dan leh an hnehte an sawngbawl dan ang thlap zelin
a phuah chhuak a. Heng tawngkam Zosapte avanga mi tam takin an hman ngam loh hi
ani chuan tim hauh lovin a hun tak zelah a hmang hmiah hmiah mai a ni. ‘Chei’,
‘Tlang’, ‘Tlanglam’, ‘Theirual’, ‘Tanchhawn’, ‘Ai’, leh ‘Malza’’ tih te hi`.
Mizote tlanglam zai tinuamtu leh a hlimna leh lawmna vawrtawp sawi chhuahna
tawngkam, mi tam takin Kristian hla thua tel lo tura an ngaih a hun tak zela a
zep thin hian Laithangpuia hla thu thiam bikzia a tilang hle a ni.
Setana lu han ‘hranglam’ khum heh
heh mai te chakin, ‘Sipai ten sual hneh hun ‘hranglam’ kan nghakhlel’ tih te
chu sawi loh, Kristian tantirh laia Zosapten an duh loh tak tur ‘tlanglam’ tih
thlengin Pathian hlaah a zep tel zel mai a ni.
A mimal nun(testimony) a phuahna pathum emaw chauhah pawh khawvela a nun
retheihzia leh rianzia te chu a ngaihtuah chang a awm ve tho a, mahse chutih
lai pawh chuan a thinlung chhungrila a lawmna thuruk, Krista tlanna avanga a
neih chu a theihnghih ngai hauh lova, a hlaah te hian a laimu ber a ni zawk
hial a ni.
A hla phuah chi hrang hrang ah hian
a thupui chu Krista chu hnehtu huai, hranglamtu; Krista thisen chu sual faina
leh indonaa kan chhuan tur leh lawmna zawng zawng hnar a nihzia te hi a ni.
Indona hi a thupui hle a ni tih hriat nan chuan, nau hlanna hla bik a phuah
pawhin, nausen chu ‘Lal Sipai,Sual do tur’ a ti thlap zel a ni. Laithangpuia
hian Mizo takin hlate phuahin, Hmasang ngaihdan leh tawngkam tein Pathian hla
mawi tak tak te phuah chhuak mahse, rinna leh thil thlir dan tam takah chuan pi
pu rindan awmze neilo te a kalsan zia chiang takin a lang tho. Hmanlai chuan Sa
te hi Buannel-a piang, Chawngtinleri siam nia rin a ni a. Mahse a sa lu lawm
hlaah chuan engkim mai hi Pathian atanga kan hmuh a nih vek zia chiang takin a
tarlang. Pathian a rin hi a nghet hle a, a nghehzia han tehkhin chhuah dan pawh
a thiam hle a, ‘Phaizawla lungpui ang maia nghet Pathian ringtu ka ni e’ ti
hial khawpin a hla tehkhin thu hi a tha hle a ni.
A hla phuahte : Kan sawi tawh angin Laithangpuia hian Kristian
hla aiin khawvel hla a phuah tam zawk a. Mahse chhinchhihna tha a awm loh
avangin kan hriat theih te chu Pathum(3) chauh a ni. Laithangpuia Kristian
hlate hi pawl li-ah a then theih a. Chungte chu :
(a) Hun bik nei, thil bik a phuahna
(b) Indona hlate
(c) Khawhar lusun fate tana a phuah
(d) Ama mimal nun(testimony) atanga a
phuahte
(a) Hun
bik nei hlate
1. Mo leh
moneitu inhmangaih nan -
Inneihna hla
2. In dam
tlang alawm maw, Lal Sipaite -
Inlawmna hla
3. Hun
tlemte chauh kan nei ta -
Inthlahna hla
4. Rual
duh nen parte ang - Inthlahna hla
5.
Mihring thinlungah I chengin -
Biak in lawna hla
6.
Hmanraw kim lain theihtawpin -
Biak in lawmna hla
7. Enchim
loh parmawi tur mi a lo piang -
Nau lawmna hla
8. Kum
sul lo vei kan nun mawi leh hun -
Kum hlui thlahna hla
9. Kan
nghah kum thar lawmawm -
Kum thar lawmna hla
10. Zion
ni a lo en hma khan -
Sa lu lawmna hla
11. Kan
neih sawmfang lei rah -
Thlai thar lawmna hla
12.
Ningzu leh burtui ka do -
Zuk leh hmuam do hla
13. Si-ar
hmingthang chhawrthla zan eng -
Leilung fakna hla
14. Silvar Jubili a
thang chhuak -
Jubilli lawmna hla
(b) Indona hla
15. Thim
lal kan bei dawn e
16. Sual
Sipai ral nen nitinin kan indo thin
17.
Thlemna sual hian mi a sawm a
18. Sual
tinreng hi hmelma pungkhawm
19. Do chak
hmel puin mi thuam la
20. Aw I
bei zel ang thim Lal chu
(c)Khawhar
lusun fate tana phuah
21. I kin ta lei sualdo chu - Rawngbawltu thite a
phuahna
22. Hnam ka len nuam mange - Leut. Enga fa Lalsipaia
(Brig.
Vaikhuma nau) thi a phuahsakna
23. Phungrual an tin ang -Lalrohnuna fa,Sawlenga thi a phuahna
24. Tah lai ka bang theilo - Ratu
khua Thangvungan a nupui leh a fa a zawnin a sun a,chumi hnem nana a phuah.
(d)
A mimal nun (testimony) atanga a phuahte
25. Ka taksa lungngai a riang thlawt
26. Lungngaihna sual tinreng ten mi
hual a
27. Dilna ngaithla ang che.
Heng a hla 27-te zinga a
hla 16 hi “Chhandamna Sipai Pawl Hlabu”-ah a chuang a. “Mizo Kristian Hla Thar
Bu”-ah 7 a chuang bawk.
Comments
Post a Comment