02. LAITHANGPUIA LEH A HLATE Capt. Lalkiamlova(S.A.)


1.    LAITHANGPUIA LEH A HLATE                           Capt. Lalkiamlova(S.A.)

A chanchin tlangpui : A hun laia miten ‘Ngurzawp thiam’ title an lo pek hial khawpa hla phuah thiam leh zai thiam, rualkawm thiam bawk Laithangpuia hi kum 1885 khan Sesawng(Para khua)- ah a lo piang a. Unau paruk zinga Upa ber a ni. Heta an awm lai hian ni khat chu, naupang fel tawh tak, sava hmingte pawh hre hrang thei rual a nihin, a nu leh pain Tuirini-ah an kalpui a, lung nalah a tlu a, vanduaithlak takin a mit a sawh chhe hlauh mai a. Chuta tang chuan mitdel a lo ni ta reng mai.

            Sesawng atang hian Bukpui bul Rawlbawmah an pem a, hetah hian 1911 thleng an awm. Heta a awm lai atang hian hla a phuah tan a. Kristian a la nih loh avangin a hla phuahte chu khawvel zai hlir a ni a. Chungte chu chhinchhiah thatna engmah a awm loh avangin hriat reng a ni ta lo. A mitdelna hian a rilru leh pianpui mizia engmah a ti danglam lova. Pa kawm nuam leh titi thiam em em mai a niin a fing hle bawk. Lal khawnbawl upate tluka khaw khat pa rawn tling a ni. Mi chitin mai, apui apangin a kawm dan tawk a thiam a. Mi eng rual pawh hian kawm nuam an ti vek  mai a ni. Rual pawh a pawl kim viau a ni ta ve ang, mitdel e ti lovin a tlangval puite thik khawpin nulate pawh a rim niin an sawi.

            A hriatna a tha em em mai a, a mit in khua hmu hlek lo mahse, arte pawh a lawi ve thin a, an ar ni lo rawn lawi tum ve te chu a paih chhuak nalh nalh zel mai a ni an ti. Sangharte hi sa awh har tak a nih tehlul vei nen, sawmnga lai a awk an tih tlat chu! Pa uang tak leh fiamthu pawh duh tak mai a ni a. Khawkunga, Bukpui Lal nen an inkawp lai phei chuan hmeichhe sak ngam loh khawp a hla zahmawh phuah an tum tlat mai a. An bei dun ngial a, mahse Pathianin a remtih sak lo nge ni, an hlawhchham thak a ni an ti.

            Ralbawna an awm lai hian nupui Khawcheii a nei a. A mitdel vanduaina belhchhahin a nupui chu a ching hlauh mai a. 1911 kumah Sihphirah an pem a, Arpu vengah an awm a, Kristian veng a lo ni a. Chuvang chu nge ni, piangthar lem lovin Kristian ah chuan a inpe ve ta a. Kristian mah nise, piangthar lo na fam chuan a nupui chu a ma a; Chawngchhingpuii a nei a, fa pathum an hring ta a ni. Sihphir ah kum 1918 thleng an awm a, chumi kum pawltlak ah chuan Sawleng-ah an pem chho leh ta a. Hetih lai hian German ral rûn lo haw vel lai kha ani a. Kawlkhuma, Mizorama Salvation Army dintu pawh Bombay-a a training zovin, eng emaw chen Bombay-a a thawh hnuah Mizoramah a lo chhuak a, Salvation Army a din ta a. Chu chu duh lovin Aizawl atangin a hote nen an hnawtchhuak a, Sawleng-ah a chho va, awmhmun a khuar ve ta a ni. Laithangpuia chuan Kawlkhuma leh a hote Pathian thu kalpui dan chu ngun takin a thlir a, a lo chhut ve thin a. Miten an hmusit a, an duh lova, khua atang tea an um chhuah lai chuan huaisen takin, 1919 thal lai khan a lo zawm ve ta a ni.

            Salvation Army a zawm hian a la piangthar lova. A piantharna tak chu 1919 kum vêk favang laia Sawlenga an inkhawmna-ah a ni. He inkhawmpui hian Salvation Army-ah harhna nasa tak a thlen a. Biate atang pawhin Brig. Sapliana pa Thawma leh a thiante, Kohhranin kalsual tia an hnawhchhuah, salvation Army zawm ta te pawh an tel ve. Hemi tum hian Kawlkhuman Salvation Army pawchhuak tura a kalpui Chalchhuna, Simlaa thi ta lung an phun a. Khawtlangin awmni an kham a, an lung zawn chu Pu Chalchhuna te kawtah an nghat a. Pu Kawlkhuma chuan ‘thusawi ka duh e tiin, hla a thlang nghal a :

            Manganna ka tawhte zingah,                                                                                            Hrehawm taka ka awm laiin;                                                                                           Ka ngaihtuahna in ka lawm zawk e,                                                                                Lalpan mi ngaihtuah hi.

tih hla hi a han thlang a.Mizoram atanga hriat ngai loh ram Simlaah an pahnih chauha an kal a, chutih laia a thihsan a, a manganzia leh Pathian awmpuina a dawn dan te a sawi a. Hla an han sa chu, lam pawh lam thei lovin, leiah a bawk ta thlawp mai a. Mipui chu an tap ta chuah chuah mai a ni awm e. Hemi thu min hrilhtu Brig. Sapliana pawhin mittui tla zawih zawihin ni 27.4.1988 khan a sawi.

            Hemi tuma an inkhawmpui ah hian Kawlkhuman Thiamchantirna thu a sawi a, Kros lera Isua sira misual pakhatin ngaihdamna a chan tak thu a sawi zawh chuan, ‘Simin ka lo kal e’ tiin, zahngaihna dawhkanah, Pathian hmaah Laithangpuia chu a va inhlan ve a, mi piangthar a lo ni ta. Kawlkhuma hote chuan Sergeant atan an lo ruat nghal a. 1928-ah Sawleng atang hian Thingsatah an pem a; 1930-ah sawleng ah bawk an let leh a; 1937 December ni 3 khan:

            Min lo hmuak ang Lallukhum mawi sinin, 
       Hnehtu huai hrang lamtu Lal leh, 
         Angel varten kawtthler mawiah,

amah ngeiin a lo tih chu tawk turin khawvel a chhuahsan a, ropuina lamah a lo kaisang ve ta a ni.

A hla phuah hun: Laithangpuia hian a tleirawl chhuah phat atangin hla hi a phuah tan a ni mai awm e. Khawvel hla a phuahte chu Ralbawma an awm laia a phuah vek nia hriat a ni a. Ralbawm hi 1911-ah an chhuahsan a, kum 25-a upa a ni tawh a. Kristiana a inpek hnu hi chuan khawvel lam hla a phuah ta lo a ni awm e. Chuti a nih chuan, kum 11 chhung vel khawvel lam hla phuah nan a hmang tihna a nih chu.

            Sihphirah kum 7 chhung lai a awm a, hemi chhung hian hla a phuah hriatna a awm lo. Kristiana a inpek tak avaingin khawvel lam hla phuah a rem tawh si loh lai leh, Kristian hlain a rilru a la luah hma, a hun khaihlak lai a ni awm e. Kristian hla a phuahte chu kum 1919-ah chhandamna sipai pawl a zawm tanga a thih thleng 1937, kum 18 chhunga a phuah vek an ni.

A hla phuah chhan : Laithangpuia hla phuah chhan ber te chu, Chhandamna Sipai Pawl ding thar, amah ngei pawh a telna in nêkchepna leh tihduhdahna tam tak a tawrh vang te leh, sual ral do tura sipaite infuih tul vangte a ni. Chubakah Mizo Kristiante hian hun bik nei hrang hrang inlawmna, inneihna, sa lu lawmna leh a dangah te hian hla bik kan nei tur a ni a ti a. A hla 14 lai a phuah chhan chu hei hi a ni bawk. Miten an khawhar hnem nana phuah tura an hnem avanga a phuah leh, ama mimal nun (testimony) a phuahna tlem a awm bawk.

A hla pianhmang : Laithangpuia hian a hla te hi aman a phuah chauh ni lovin, a thluk pawh ama siam vek a ni a. Mi dang hlate pawh a thluk siamsak a nei nual a ni.                                                                                                                                                       
A hlate a phuah dawn hian a tih thin dan chi hnih danglam tak mai a nei a. Fianralah Pathian a pawl thin. A chang chuan biak in lamah a ni a, zanlai velah biakin ah lutin, Pulpit hnung lam thu sawitu dinna hmunah dâp keng lutin a phah a, tah chuan thingthiin a tawngtai ngat ngat a. A tawngtai zawhah a tiang hawl laiin lei a sawh kauh kauh a, a vawnna hmawr lamah a kutzungchalin a khâp bak bak bawk thin. Hetianga awm lai hi chuan be mah ila, min chhâng ngai reng reng lo an ti. Hetia a awm hran hi chuan a haw hian hla a nei deuh zel a ni.

            Kan sawi tawh angin, Laithangpuia hian hla phuahtu dangte atanga danglam riau na  a nei a. Mitdel khawngaihthlak tak, khawvel mawinaten atan awmze nei lo mah ni sela, ‘khawvel hi hrehawmna, manganna leh lungngaihna ram’ angin a phuah ngai reng reng lo. Chhandamna Sipai Pawl chu Sual do, Setana leh a Sipaite nena indo mek kan ni, an tihna thlarau chuan a hneh em em a. He thlarau hi amah ngei hian a taka changin hlaah a phuah chhuak thin a ni. A chang chuan kohhran pawl dang atanga dona leh tihduhdahna an hmuhte chu Setanan chung chu hmanruaah a hmang angin a phuah bawk.

            Kan chenna khawvel ah hian Setana chu hrângin, hring fate min ti rethei hle mahse Pathian kutchhuak khawvel, a hmangaih fate kan chenna ram hi a chhe thei ang bera hlaa an han phuah vel hi a ngaihdan zu han ni tlat lova.                                         Mizo Kristiante hian hunpui kan hman chi hrang hrang atan, a hmun leh a hun azira inhmeh hla sak tur te kan neih zel a ngai a ni a ti a. Chuvangin “hun bik nei” hla sawm leh pali(14) lai a phuah a, heng hian rawngbawl tute tan remchang a siamin, Mizo Kristiante min ti hausa a ni.

            Khawhar lusun hla hi miin an tir anih ngawt loh chuanin ma thu-in a phuah hauh lo. An tirh erawh chuan, khawhar  Nu leh Pa tak taka zuk chang ta ang chiahin an tuarna leh an rilru suangtuahna te a hriatthiampui zia leh a suangtuahna ramina thlen kim zia chiag takin a lang.

            Laithangpui hian ama mimal nun (Testimony) atangin thlemna tam tak karah leh a nihna a zuk hriat chhuah ve chang pawhin Kristaah nun hlimna thuruk a neihzia a phuah chhuak nual bawk.

A hla thu ken laipui leh laimu : Laithangpuia hlate hi ngun taka kan chik chuan, Krista hmangaihna thisen, sual tlenfaina a nihzia leh hmelma hnehna thuam famkim a nihzia hi a innghahna bulpui ber a ni tih a lang. Indonaa a phuah te pawh hi han thlir ila, Kristiante chu mi hratkhawkheng leh indona hmuna za ngai lo tur, sipai huaisen tak, ral hmunah chuan pawisak pawh neilo tur hial awm tein a phuah a ni.

            Laithangpuia hi hnamdang rindan leh rilru puthmanga uire lo ber kan hla phuahtute zingah hian a ni hial awm e. Indona hlate hi Mizo pi pute indo dan leh an hnehte an sawngbawl dan ang thlap zelin a phuah chhuak a. Heng tawngkam Zosapte avanga mi tam takin an hman ngam loh hi ani chuan tim hauh lovin a hun tak zelah a hmang hmiah hmiah mai a ni. ‘Chei’, ‘Tlang’, ‘Tlanglam’, ‘Theirual’, ‘Tanchhawn’, ‘Ai’, leh ‘Malza’’ tih te hi`. Mizote tlanglam zai tinuamtu leh a hlimna leh lawmna vawrtawp sawi chhuahna tawngkam, mi tam takin Kristian hla thua tel lo tura an ngaih a hun tak zela a zep thin hian Laithangpuia hla thu thiam bikzia a tilang hle a ni.

            Setana lu han ‘hranglam’ khum heh heh mai te chakin, ‘Sipai ten sual hneh hun ‘hranglam’ kan nghakhlel’ tih te chu sawi loh, Kristian tantirh laia Zosapten an duh loh tak tur ‘tlanglam’ tih thlengin Pathian hlaah a zep tel zel mai a ni.  A mimal nun(testimony) a phuahna pathum emaw chauhah pawh khawvela a nun retheihzia leh rianzia te chu a ngaihtuah chang a awm ve tho a, mahse chutih lai pawh chuan a thinlung chhungrila a lawmna thuruk, Krista tlanna avanga a neih chu a theihnghih ngai hauh lova, a hlaah te hian a laimu ber a ni zawk hial a ni.

            A hla phuah chi hrang hrang ah hian a thupui chu Krista chu hnehtu huai, hranglamtu; Krista thisen chu sual faina leh indonaa kan chhuan tur leh lawmna zawng zawng hnar a nihzia te hi a ni. Indona hi a thupui hle a ni tih hriat nan chuan, nau hlanna hla bik a phuah pawhin, nausen chu ‘Lal Sipai,Sual do tur’ a ti thlap zel a ni. Laithangpuia hian Mizo takin hlate phuahin, Hmasang ngaihdan leh tawngkam tein Pathian hla mawi tak tak te phuah chhuak mahse, rinna leh thil thlir dan tam takah chuan pi pu rindan awmze neilo te a kalsan zia chiang takin a lang tho. Hmanlai chuan Sa te hi Buannel-a piang, Chawngtinleri siam nia rin a ni a. Mahse a sa lu lawm hlaah chuan engkim mai hi Pathian atanga kan hmuh a nih vek zia chiang takin a tarlang. Pathian a rin hi a nghet hle a, a nghehzia han tehkhin chhuah dan pawh a thiam hle a, ‘Phaizawla lungpui ang maia nghet Pathian ringtu ka ni e’ ti hial khawpin a hla tehkhin thu hi a tha hle a ni.

A hla phuahte :  Kan sawi tawh angin Laithangpuia hian Kristian hla aiin khawvel hla a phuah tam zawk a. Mahse chhinchhihna tha a awm loh avangin kan hriat theih te chu Pathum(3) chauh a ni. Laithangpuia Kristian hlate hi pawl li-ah a then theih a. Chungte chu :

(a)  Hun bik nei, thil bik a phuahna

(b) Indona hlate

(c)  Khawhar lusun fate tana a phuah

(d) Ama mimal nun(testimony) atanga a phuahte

(a) Hun bik nei hlate                                                                                              

1. Mo leh moneitu inhmangaih nan                      - Inneihna hla                     

2. In dam tlang alawm maw, Lal Sipaite               - Inlawmna hla                    

3. Hun tlemte chauh kan nei ta                              - Inthlahna hla                    

4. Rual duh nen parte ang                                       - Inthlahna hla                    

5. Mihring thinlungah I chengin                            - Biak in lawna hla              

6. Hmanraw kim lain theihtawpin                         - Biak in lawmna hla          

7. Enchim loh parmawi tur mi a lo piang              - Nau lawmna hla               

8. Kum sul lo vei kan nun mawi leh hun              - Kum hlui thlahna hla      

9. Kan nghah kum thar lawmawm                         - Kum thar lawmna hla     

10. Zion ni a lo en hma khan                                   - Sa lu lawmna hla              

11. Kan neih sawmfang lei rah                                - Thlai thar lawmna hla     

12. Ningzu leh burtui ka do                                     - Zuk leh hmuam do hla    

13. Si-ar hmingthang chhawrthla zan eng                        - Leilung fakna hla 

14. Silvar Jubili a thang chhuak                              - Jubilli lawmna hla

(b)  Indona hla

15. Thim lal kan bei dawn e                                                            

16. Sual Sipai ral nen nitinin kan indo thin

17. Thlemna sual hian mi a sawm a

18. Sual tinreng hi hmelma pungkhawm

19. Do chak hmel puin mi thuam la

20. Aw I bei zel ang thim Lal chu



(c)Khawhar lusun fate tana phuah

21. I kin ta lei sualdo chu                           - Rawngbawltu thite a phuahna

22. Hnam ka len nuam mange                  - Leut. Enga fa Lalsipaia

(Brig. Vaikhuma nau) thi a phuahsakna

23. Phungrual an tin ang                           -Lalrohnuna fa,Sawlenga thi a phuahna            

24. Tah lai ka bang theilo                            - Ratu khua Thangvungan a nupui leh a fa a zawnin a sun a,chumi hnem nana a phuah.   

(d) A mimal nun (testimony) atanga a phuahte

            25. Ka taksa lungngai a riang thlawt                                                                                
            26. Lungngaihna sual tinreng ten mi hual a                                                                   
            27. Dilna ngaithla ang che.

                        Heng a hla 27-te zinga a hla 16 hi “Chhandamna Sipai Pawl Hlabu”-ah a chuang a. “Mizo Kristian Hla Thar Bu”-ah 7 a chuang bawk.

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia