19. V. HAWLA LEH A HLATE Lal Rinawma


19.  V. HAWLA LEH A HLATE

                                                            Lal Rinawma    



            V. Hawla hi kum 1903 khan Baktawng khaw per Zobawkah a piang a. A pa, Bansanga chu Mizo zinga sawrkar hathawk hmasa ber zinga mi a ni. Kum 1914-ah a pain a thihsan avangin a nu Selthluaii hovin an awm a. A tira a hming tak ‘Challianthang’ tih aiin a pa ten an koh fiamna ‘Vanhawla’ tih hi a lo pu nghet ta zawk a ni.

            A pa thih hnu chuan a piin Zosap chawmah a dah a, Aizawlah F.J.Sandy hnenah zirin kum 1920 ah Middle a tling a, 1921 khan Aizawl Sikul Senah zirtirtu hna a thawk a. Primary School zirtirtu hna hi kum 46 chhung rinawm taka a thawh hnuin kum 1967 khan a lo chawlhsan ta a ni.

            V. Hawla hi pa vantlang, feet 5 leh inchi 4-a sang a ni a. Tleirawl lai atanga thil tha lo ching ngai lo leh invawng fel em em reng mi a ni. Kum 1920 vel atangin Kristian Tlangau Buah thu a ziak tan a, kum tin hian thu (articale) pahnih pathum hi a thawh ve ziah a, mi hetiang hi an tam awm lo ve. Kum 1923 khan Pi Thangchhingi nen an innei a, fapa 6 leh fanu 4 an nei a, anni nupa leh an fate 6 chu tuah hian an lo dam. Zirtitu hna thawk hian thingtlang lamah rei tak a chhuak a, Kelsihah te, Chhingchipah te, Maubuangah te rei fe fe chhung a cheng kual tawh a ni. Kelsiha a awm lain kum 1929 ah khan Kohhran Upaah nemngheh a ni a, thuhril mi tak pawh a ni nghe nghe. Zir sang si lovah chuan Sap tawng pawh athiam a, Sapho sermon ho a let (interpret) ve fo thin.

            Tin Pu Hawla hi rual pawl mitak a ni bawk. Kohhran hi a inhman tamna ber a ni a, Presbytery-ah pawh a kum 11 lai secretary hna a lo chelh tawh a ni. Essay inziahsiakah hian vawi thum lai lawman a la tawh a, Mizo kohhran chanchin chhuitute tana lehkhabu tangkai tham tak tka pawh bu hnuh chu a ziak a ni. Mi invawng fel tak a nih angin a hriselna pawh a tha a, a natna thenkhat pehi chu Pathian hnena a tangtai chhanna avnga damna chang a ni. Kum 1988 thleng hian zing exerxise a la la peih reng a, a taksa a la tuai fai peih em em reng a, a fakawm ngei mai.

            V. Hawla hian hla chi hrang hrang 35 lai a phuah a, chungte chu a hre him takvek bik lo va; tuna kan hmuh thieh zawng zawng chu 33 a ni. Mizo ten HLA THAR an phah tirh atang khan hla hi a phuah tan a, chawl em em lovin tunthleng hian a la phah theih zel bawk a ni. Mi lungleng thei tak a ni a, a lunglen tum lo chuan hla a phuah ngai lo. Sapho enkawlna hnuaia zir tih takah Solfa pawh a thiam tawk hle a, a hlate chu a solfa nen a dah thlap thin. A hla phuah hmasak ber chu –

            Aw nang Mizorma tlang nuam

            Hmsang chuan I mawi ngi lo.,

Tih hi a ni a. 1923-a a phuah a ni. Thiamna Zoram chhuang hmun hrangte an than san tawh zia leh hma an la sawn zel turzia a phuahna a ni a. A hla phuah hnuhnung ber, 1988 August ni 31-a a phuah erawh chu van ngaih hla lam a ni ve ta –

             He lei ka chenna ramah hian,

            Ka vakvai rei tawh lawng;

            Thih lui ral  ram mawiah khian,

            Ka chawl kumkhua tawh ang.

tih hi a ni.

            Kum 1923-88 chhung hian hla eng emaw zat a phuah a. A hlate hi ama duhthu leh rilru kuai zawng a nih avanga a phuah te, miten an ngen avanga a phuahte a ni hlawm. Heng hlate hi chi  hrang hrang a ni. Sakhaw lam hla (Khawhar, Krismas, Hlapui) te, Hnam hla te, Upa pawl hla te, Thinlung lam hla te, Nature lam te, Indo lam te leh chi hrang hrang a ni. Hetiang hla chi hrang hrang a phuah thei hi fakawm tak a ni. Hla phuah thiam thenkhat hi chu an hlate hi a zaikhat deuh va. Mahse V. Hawla hi chuan a hawl zau hle mai. Eng hawi zawng pawhin, a tul chuan a phuah zel thei ni awm tak a ni.

            Hlapui kan tih hi chang khat, thunawn pawh nei hran chuang lo, ze dang tak a ni a. Hla phuah thei nazawng hian an ti hlei thi thin lo. Mahse V. Huala hi chuan hengte pawh hi a phuah thiam tho mai.

            V. Hawla hla phuah, tuna kan hmuh theihte chu hengte hi a ni (A tlar bul zel) :

1. Aw nang, Mizoram tlang nuam

2. Kan Zoram nute u, hrah rawh u (Hmeichhe lam hla)

3. Hnim hring nghial nghial zingah (Translate)

4. Hmakhawsang lanu hmingthang Tualvungi (Tualvungi & Zawlpala)

5. Ka hawi vel a, lenkawl hnim zo lovin (Thlawhna hla)

6. Indo ropui a lo thleng, hnam tin naufa

7. Thlang sappui fing, run thang mawi rem thiam ten (Thlawhna hla – 2)

8. Chhak leh thang, chhim leh hmar ramah.

9. Kan Zoram nuam chhuahtlang hi (Lungdawh hla)

10. Kan Zoram nuamah chung turin

11. Sawmfang kan thlawh lentu zingah

12. Kan Zoram chhuahtlang dum dur hi

13. Kan vangkhaw tuikhur lui hi

14. Kan ram par ang vul mawi thin kha

15. Faily planning sakhming hi

16. Hring nun reng hi a tawi lua e

17. Vankhuaah chinlai lenrualte

18. Kan Zoram Upa Pawl hi

19. Kan Zoram tlang hmingthangte zingah

20. Khawvel pum zalenna lo thleng hian

21. Hring nun reng hi a tawi lua e

22. Naupangte hi Pathian lunghlu kan ni

23. Isu, ka Chhandamtu duh tak

24. Kaisar lal lai ni tla zam vel

25. Khawvelah hian mikhual ka ni

26. Ka lal lenna hmangaih kan then te

27. Kan lungduh hmangaih  kan then te

28. Hnam tin chi tin zingah inneih hi

29. Khawvel chanchin mak ber mai chu

30. He lei ka chenna ramah hian

31. Krismas hlapui

32. Van khaw chhiarpui – hlapui

33. Sam 96 kaih  vel – hlapui

            Heta tarlan, No. 1-21, hla 21 te hi khawvel hla pangngai anga ngaih theih a ni a, No. 22-23, hla 13 tte hi Pathian (sakhaw) lam hla a niin, a  hnuhnung pathumte tunah chuan chhui tel rih lo mai ila. Heng bakah hian chang khat emaw chauh a hriat tawh te a awm a. Chung chu telh a remgchang lo bawk a. Tichuan V. Hawla hla, mumal deuha kan chhui theihte chu, Khawvel lam hla 21, Pathian hla 9, a vain 30 chiah a ni dawn a.

            “Aw nang, Zoram tlang nuam” tih hi kum 1923-a phuah a ni a. He hla hi Mizoram chhunga hnam tinte thiamna lama an lo than san tawhzia leh, an la san zel tur thu a phuahna a ni.

            Hmeichhe lam hla, “Kan Zorma nute u, harh rawh u” tih hi Hmeichhia sikul zirtirtuten an ngen avanga 1924-a a phuah a ni. Khawhar hla, “Kan lungduh hmangaih kan then ta” tih hi a sikul naupang, Pawl thum a dam lova, a thi ta mai sunna atana phuah a ni a.

            Lushai Labour Corps hla, “Indona ropui a lo thleng hnamtin naufa,” tih hi indopui 2-na hun lai, Biate sipai tam tak an awm lai, Mizoho Chhingchhipa kal ten Biate an hawn leh huna sak atan phuah tura an ngen anga a phuah, 1924 kuma Chhingchhipa a phuah a ni.

            A hla phuah 21 kan tarlan hote hi ngun taka bih chuan, thil pakhat, inbawkkhawm deuh berana neia ngaih thieh a ni. A hla phuah hmasak ber, 1923 kuma a phuah, “Aw, nang Mizoram tlang nuam” tih pawh hi en thla zel ila, Mizo fate hmasawnna te, thil tha lo a bansan dan te, an lo san zelzia tur te, hnam hrang hrang inngeih taka khawsakho a thatzia te chiang takin a lang thei:

            Nangmaha thil tha lo che

            Inthawi, sechhun zu ruih te:

            Dan sual tinreng i lo hnawl,

            Kum tinin a bo zel a ni a,

            Dan thain a luah.

Hmeichhia lam hlaah pawh:

            Nun a tharin a sang chho zel e,

            Hei hian nun reng a chawi sang;

            Sappui nun mawi, thuam mawi fengin,

            Zoram nun hlui bansan zel ru,

tih a chah a. Lungdawh hlaah chuan nunhlui kal liam tawh chu a tha zawk a, Pathian biak-in a hneh zel thuin a tlang kawm a.

            Nun a dang zel a thar ta,

            Hmasang pipu nun a bo;

            Tunah erawh chung Pathian

            Rauthla leng run hmun nuam chu,

            Dawhlung dawh sang a ni lo;

            Thangvan run nuam chung Pathian lenna a ni.

            Mahse a hla tam tak te hi thinlung emaw, leh eng thupui emaw neia phuah an nih hlawm avangin, kan khaikhawmna tur thupui bik a awm hlei thei lo. An mal din mai a. Chung hlaah te chuan phuah chhan ber thupuia kha chiang tak leh tluangtlam takin a sawi mai a. “Tuikhur” hlaah chuan:

            Kan vankhua tuikhu lui hi,

            Zaleng zawng ruang bualna;

            Hrign mi leng zawng tilawmtu,

            An dawn thin chhun, zan tiangan,

            Luang reng se – kan dawnin.,

tiin a tawp a. “Zoram inremna” hlaah pawh inremna lawmawmzia leh lawm a phuzia a sawi mai a. Family Planning thatna leh tangkina te, a nihphung te a sawi a. Chutiang bawkin “Hmuifang Tlang” te, “Zoram Upa Pawl” hla te, “Mizo Union” hla te pawh an nihphung hrim hrim kha a phuah tawp mai a ni. Chuvangin hengho khaikhawmna tur thupui bike emaw, thu laimu emaw zawn talh chu thil chuangtlai mai a ni ang. Amaherawhchu a hma lama tarlan tawh ang khan, a dang atanga han hmuh theih deuh ber chu, thil tha kawnga inkaihhruaina te leh infuihn te a ni deuh ber mai.

            Amah V. Hawla hi zirtirtua rei tak tang a ni a. Nun dan thaa nung turin naupangte a zilh fo ngei ang a. Chung chuan hla a phuah lai pawhin a rilruah a thawk thin pawh a ni mahna.

            Pathian lam hla hi a phuah tam lo va. Khawhar hlaa chhiar tur pali emaw a awm a. Mizo hla phuahtu tam tak ten he lei hi chenna tlak lo, ninawm tak, thlalaer ram ro ang maia an hmu thin ang hian, V. Hawla hian a hmu ve lo. Pathianah a innghat a, khawvel hi hahdam tak, thlamuang takin, Pathian rinchhana hmang niin a lang. Khawvela hrehawmna leh manganna lo thlengte chuan van ram chu a ngaih zualtir ve ngei mai. Mahse khawvel hi a ning chuang lo. Pathianin a dah angah hian a lungawi a, a phunnawi lo.

            Heti hi ni mah sela, van ram erawh chu a ngai a, a thlen hlan a nghakhlel vet ho. Mahse naupang chhia anga a hun leh hun lo pawh ngaihtuah lova nghakhlel tur a ni lo. A sawi dan ber pawh a thlen huna a nawm turzia te, a hlimawm turzia te a sawi uar a. Chu chuan mite thinlung a hneh thei ngei ang.

            Ka lal ram chuan ni a ngai lo,

            A hmel thatnain khawpui chhung a en.

            Mita hmuh loh, benga hriat ngai loh,

            Ram ni tla ngai lo khawpuiah,

            Lalpa nen kan cheng ang.

Krismas hla te, Isua zui hla te leh a hla phuah dante pawh hi en ila, an nihna theuh, a subject matter takah khan a tum a, thil dangin a pawlhbuai lem lo. A hla phauh chhanin a ken ang zelin chiang takin a sawifiah mai. Chvangin Pu V. Hawla hian hla a phuah hian a rilru fim leh thiang tak a hmang a, a tawngtaw phul mai mai lo tih a chiang hle. Hei hi khawvel lam hla ah pawh a dik tho. A hla mal zel kha a thupuiah a luhpui chiah zel a ni.

            V. Hawla hlate hian belhchian a dawl hlawm khawp mai. Amah hi solfa thiam a ni bawk a, solfa nen a dah thlap zel a. A hla phuah tan hun hi chua thu chheh vel hi a ‘tun lai’ tlat a. Sapho hnuhma a sulhnuah a lang thei. Chhinchhiah tlak tak chu a tarlan tum kha chian takin a lantir thei zel a. Mahni lunglenna leh vei zawng kha a hla thupuiin a ken tell oh chuan a zep vak lo niin a lang a. Chuvangin a hlate hi a thianghlim tlat. Chhan neia eng hla emaw a phauh kha pawn lam thilin a pawlhsawp lo. Khawhar hla a phuah pawh chutiang tho chu a ni.
            V. Hawla hlate hi subject chi hrang hrng a ni hlawm a. Heng zawng zawng hi anmahni nihnaah theuh chuan belhchian dawl tak an ni zel a. Hetianga hla chi hrang hrang a phuah thie hi a fakawm hle. Chu bakah, rilru fim tak leh thiang taka hla tha tak tak a phuah chhuak thei te, hla thu hmang leh hmang vak lo pawha tha leh tluang tak tak aphuah thei a fakawm leh zual a. Heng zawng zawng bakah Hlapui pawh a phuah thiam tho mai. Mizo hla phuah thiamte zingah a hming hi a tel reng ngei ang. 

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia