19. V. HAWLA LEH A HLATE Lal Rinawma
19. V.
HAWLA LEH A HLATE
Lal
Rinawma
V. Hawla hi kum 1903 khan Baktawng
khaw per Zobawkah a piang a. A pa, Bansanga chu Mizo zinga sawrkar hathawk
hmasa ber zinga mi a ni. Kum 1914-ah a pain a thihsan avangin a nu Selthluaii
hovin an awm a. A tira a hming tak ‘Challianthang’ tih aiin a pa ten an koh
fiamna ‘Vanhawla’ tih hi a lo pu nghet ta zawk a ni.
A pa thih hnu chuan a piin Zosap
chawmah a dah a, Aizawlah F.J.Sandy hnenah zirin kum 1920 ah Middle a tling a,
1921 khan Aizawl Sikul Senah zirtirtu hna a thawk a. Primary School zirtirtu
hna hi kum 46 chhung rinawm taka a thawh hnuin kum 1967 khan a lo chawlhsan ta
a ni.
V. Hawla hi pa vantlang, feet 5 leh
inchi 4-a sang a ni a. Tleirawl lai atanga thil tha lo ching ngai lo leh
invawng fel em em reng mi a ni. Kum 1920 vel atangin Kristian Tlangau Buah thu
a ziak tan a, kum tin hian thu (articale) pahnih pathum hi a thawh ve ziah a,
mi hetiang hi an tam awm lo ve. Kum 1923 khan Pi Thangchhingi nen an innei a,
fapa 6 leh fanu 4 an nei a, anni nupa leh an fate 6 chu tuah hian an lo dam.
Zirtitu hna thawk hian thingtlang lamah rei tak a chhuak a, Kelsihah te,
Chhingchipah te, Maubuangah te rei fe fe chhung a cheng kual tawh a ni. Kelsiha
a awm lain kum 1929 ah khan Kohhran Upaah nemngheh a ni a, thuhril mi tak pawh
a ni nghe nghe. Zir sang si lovah chuan Sap tawng pawh athiam a, Sapho sermon
ho a let (interpret) ve fo thin.
Tin Pu Hawla hi rual pawl mitak a ni
bawk. Kohhran hi a inhman tamna ber a ni a, Presbytery-ah pawh a kum 11 lai
secretary hna a lo chelh tawh a ni. Essay inziahsiakah hian vawi thum lai
lawman a la tawh a, Mizo kohhran chanchin chhuitute tana lehkhabu tangkai tham
tak tka pawh bu hnuh chu a ziak a ni. Mi invawng fel tak a nih angin a hriselna
pawh a tha a, a natna thenkhat pehi chu Pathian hnena a tangtai chhanna avnga
damna chang a ni. Kum 1988 thleng hian zing exerxise a la la peih reng a, a
taksa a la tuai fai peih em em reng a, a fakawm ngei mai.
V. Hawla hian hla chi hrang hrang 35
lai a phuah a, chungte chu a hre him takvek bik lo va; tuna kan hmuh thieh
zawng zawng chu 33 a ni. Mizo ten HLA THAR an phah tirh atang khan hla hi a
phuah tan a, chawl em em lovin tunthleng hian a la phah theih zel bawk a ni. Mi
lungleng thei tak a ni a, a lunglen tum lo chuan hla a phuah ngai lo. Sapho
enkawlna hnuaia zir tih takah Solfa pawh a thiam tawk hle a, a hlate chu a
solfa nen a dah thlap thin. A hla phuah hmasak ber chu –
Aw
nang Mizorma tlang nuam
Hmsang
chuan I mawi ngi lo.,
Tih
hi a ni a. 1923-a a phuah a ni. Thiamna Zoram chhuang hmun hrangte an than san
tawh zia leh hma an la sawn zel turzia a phuahna a ni a. A hla phuah hnuhnung
ber, 1988 August ni 31-a a phuah erawh chu van ngaih hla lam a ni ve ta –
He lei ka chenna ramah hian,
Ka
vakvai rei tawh lawng;
Thih
lui ral ram mawiah khian,
Ka
chawl kumkhua tawh ang.
tih
hi a ni.
Kum 1923-88 chhung hian hla eng emaw
zat a phuah a. A hlate hi ama duhthu leh rilru kuai zawng a nih avanga a phuah
te, miten an ngen avanga a phuahte a ni hlawm. Heng hlate hi chi hrang hrang a ni. Sakhaw lam hla (Khawhar,
Krismas, Hlapui) te, Hnam hla te, Upa pawl hla te, Thinlung lam hla te, Nature
lam te, Indo lam te leh chi hrang hrang a ni. Hetiang hla chi hrang hrang a
phuah thei hi fakawm tak a ni. Hla phuah thiam thenkhat hi chu an hlate hi a
zaikhat deuh va. Mahse V. Hawla hi chuan a hawl zau hle mai. Eng hawi zawng
pawhin, a tul chuan a phuah zel thei ni awm tak a ni.
Hlapui kan tih hi chang khat,
thunawn pawh nei hran chuang lo, ze dang tak a ni a. Hla phuah thei nazawng
hian an ti hlei thi thin lo. Mahse V. Huala hi chuan hengte pawh hi a phuah
thiam tho mai.
V. Hawla hla phuah, tuna kan hmuh
theihte chu hengte hi a ni (A tlar bul zel) :
1.
Aw nang, Mizoram tlang nuam
2.
Kan Zoram nute u, hrah rawh u (Hmeichhe lam hla)
3.
Hnim hring nghial nghial zingah (Translate)
4.
Hmakhawsang lanu hmingthang Tualvungi (Tualvungi & Zawlpala)
5.
Ka hawi vel a, lenkawl hnim zo lovin (Thlawhna hla)
6.
Indo ropui a lo thleng, hnam tin naufa
7.
Thlang sappui fing, run thang mawi rem thiam ten (Thlawhna hla – 2)
8.
Chhak leh thang, chhim leh hmar ramah.
9.
Kan Zoram nuam chhuahtlang hi (Lungdawh hla)
10.
Kan Zoram nuamah chung turin
11.
Sawmfang kan thlawh lentu zingah
12.
Kan Zoram chhuahtlang dum dur hi
13.
Kan vangkhaw tuikhur lui hi
14.
Kan ram par ang vul mawi thin kha
15.
Faily planning sakhming hi
16.
Hring nun reng hi a tawi lua e
17.
Vankhuaah chinlai lenrualte
18.
Kan Zoram Upa Pawl hi
19.
Kan Zoram tlang hmingthangte zingah
20.
Khawvel pum zalenna lo thleng hian
21.
Hring nun reng hi a tawi lua e
22.
Naupangte hi Pathian lunghlu kan ni
23.
Isu, ka Chhandamtu duh tak
24.
Kaisar lal lai ni tla zam vel
25.
Khawvelah hian mikhual ka ni
26.
Ka lal lenna hmangaih kan then te
27.
Kan lungduh hmangaih kan then te
28.
Hnam tin chi tin zingah inneih hi
29.
Khawvel chanchin mak ber mai chu
30.
He lei ka chenna ramah hian
31.
Krismas hlapui
32.
Van khaw chhiarpui – hlapui
33.
Sam 96 kaih vel – hlapui
Heta tarlan, No. 1-21, hla 21 te hi
khawvel hla pangngai anga ngaih theih a ni a, No. 22-23, hla 13 tte hi Pathian
(sakhaw) lam hla a niin, a hnuhnung
pathumte tunah chuan chhui tel rih lo mai ila. Heng bakah hian chang khat emaw
chauh a hriat tawh te a awm a. Chung chu telh a remgchang lo bawk a. Tichuan V.
Hawla hla, mumal deuha kan chhui theihte chu, Khawvel lam hla 21, Pathian hla
9, a vain 30 chiah a ni dawn a.
“Aw nang, Zoram tlang nuam” tih hi
kum 1923-a phuah a ni a. He hla hi Mizoram chhunga hnam tinte thiamna lama an
lo than san tawhzia leh, an la san zel tur thu a phuahna a ni.
Hmeichhe lam hla, “Kan Zorma nute u,
harh rawh u” tih hi Hmeichhia sikul zirtirtuten an ngen avanga 1924-a a phuah a
ni. Khawhar hla, “Kan lungduh hmangaih kan then ta” tih hi a sikul naupang,
Pawl thum a dam lova, a thi ta mai sunna atana phuah a ni a.
Lushai Labour Corps hla, “Indona
ropui a lo thleng hnamtin naufa,” tih hi indopui 2-na hun lai, Biate sipai tam
tak an awm lai, Mizoho Chhingchhipa kal ten Biate an hawn leh huna sak atan
phuah tura an ngen anga a phuah, 1924 kuma Chhingchhipa a phuah a ni.
A hla phuah 21 kan tarlan hote hi
ngun taka bih chuan, thil pakhat, inbawkkhawm deuh berana neia ngaih thieh a
ni. A hla phuah hmasak ber, 1923 kuma a phuah, “Aw, nang Mizoram tlang nuam”
tih pawh hi en thla zel ila, Mizo fate hmasawnna te, thil tha lo a bansan dan
te, an lo san zelzia tur te, hnam hrang hrang inngeih taka khawsakho a thatzia
te chiang takin a lang thei:
Nangmaha
thil tha lo che
Inthawi,
sechhun zu ruih te:
Dan
sual tinreng i lo hnawl,
Kum
tinin a bo zel a ni a,
Dan
thain a luah.
Hmeichhia
lam hlaah pawh:
Nun
a tharin a sang chho zel e,
Hei
hian nun reng a chawi sang;
Sappui
nun mawi, thuam mawi fengin,
Zoram
nun hlui bansan zel ru,
tih
a chah a. Lungdawh hlaah chuan nunhlui kal liam tawh chu a tha zawk a, Pathian
biak-in a hneh zel thuin a tlang kawm a.
Nun
a dang zel a thar ta,
Hmasang
pipu nun a bo;
Tunah
erawh chung Pathian
Rauthla
leng run hmun nuam chu,
Dawhlung
dawh sang a ni lo;
Thangvan
run nuam chung Pathian lenna a ni.
Mahse a hla tam tak te hi thinlung
emaw, leh eng thupui emaw neia phuah an nih hlawm avangin, kan khaikhawmna tur
thupui bik a awm hlei thei lo. An mal din mai a. Chung hlaah te chuan phuah
chhan ber thupuia kha chiang tak leh tluangtlam takin a sawi mai a. “Tuikhur”
hlaah chuan:
Kan
vankhua tuikhu lui hi,
Zaleng
zawng ruang bualna;
Hrign
mi leng zawng tilawmtu,
An
dawn thin chhun, zan tiangan,
Luang
reng se – kan dawnin.,
tiin
a tawp a. “Zoram inremna” hlaah pawh inremna lawmawmzia leh lawm a phuzia a sawi
mai a. Family Planning thatna leh tangkina te, a nihphung te a sawi a. Chutiang
bawkin “Hmuifang Tlang” te, “Zoram Upa Pawl” hla te, “Mizo Union” hla te pawh
an nihphung hrim hrim kha a phuah tawp mai a ni. Chuvangin hengho khaikhawmna
tur thupui bike emaw, thu laimu emaw zawn talh chu thil chuangtlai mai a ni
ang. Amaherawhchu a hma lama tarlan tawh ang khan, a dang atanga han hmuh theih
deuh ber chu, thil tha kawnga inkaihhruaina te leh infuihn te a ni deuh ber
mai.
Amah V. Hawla hi zirtirtua rei tak tang
a ni a. Nun dan thaa nung turin naupangte a zilh fo ngei ang a. Chung chuan hla
a phuah lai pawhin a rilruah a thawk thin pawh a ni mahna.
Pathian lam hla hi a phuah tam lo
va. Khawhar hlaa chhiar tur pali emaw a awm a. Mizo hla phuahtu tam tak ten he
lei hi chenna tlak lo, ninawm tak, thlalaer ram ro ang maia an hmu thin ang
hian, V. Hawla hian a hmu ve lo. Pathianah a innghat a, khawvel hi hahdam tak,
thlamuang takin, Pathian rinchhana hmang niin a lang. Khawvela hrehawmna leh
manganna lo thlengte chuan van ram chu a ngaih zualtir ve ngei mai. Mahse
khawvel hi a ning chuang lo. Pathianin a dah angah hian a lungawi a, a phunnawi
lo.
Heti hi ni mah sela, van ram erawh
chu a ngai a, a thlen hlan a nghakhlel vet ho. Mahse naupang chhia anga a hun
leh hun lo pawh ngaihtuah lova nghakhlel tur a ni lo. A sawi dan ber pawh a
thlen huna a nawm turzia te, a hlimawm turzia te a sawi uar a. Chu chuan mite
thinlung a hneh thei ngei ang.
Ka
lal ram chuan ni a ngai lo,
A
hmel thatnain khawpui chhung a en.
Mita
hmuh loh, benga hriat ngai loh,
Ram
ni tla ngai lo khawpuiah,
Lalpa
nen kan cheng ang.
Krismas hla te, Isua zui hla te leh a
hla phuah dante pawh hi en ila, an nihna theuh, a subject matter takah khan a
tum a, thil dangin a pawlhbuai lem lo. A hla phauh chhanin a ken ang zelin
chiang takin a sawifiah mai. Chvangin Pu V. Hawla hian hla a phuah hian a rilru
fim leh thiang tak a hmang a, a tawngtaw phul mai mai lo tih a chiang hle. Hei
hi khawvel lam hla ah pawh a dik tho. A hla mal zel kha a thupuiah a luhpui
chiah zel a ni.
V. Hawla hlate hian belhchian a dawl
hlawm khawp mai. Amah hi solfa thiam a ni bawk a, solfa nen a dah thlap zel a.
A hla phuah tan hun hi chua thu chheh vel hi a ‘tun lai’ tlat a. Sapho hnuhma a
sulhnuah a lang thei. Chhinchhiah tlak tak chu a tarlan tum kha chian takin a
lantir thei zel a. Mahni lunglenna leh vei zawng kha a hla thupuiin a ken tell
oh chuan a zep vak lo niin a lang a. Chuvangin a hlate hi a thianghlim tlat.
Chhan neia eng hla emaw a phauh kha pawn lam thilin a pawlhsawp lo. Khawhar hla
a phuah pawh chutiang tho chu a ni.
V.
Hawla hlate hi subject chi hrang hrng a ni hlawm a. Heng zawng zawng hi anmahni
nihnaah theuh chuan belhchian dawl tak an ni zel a. Hetianga hla chi hrang
hrang a phuah thie hi a fakawm hle. Chu bakah, rilru fim tak leh thiang taka
hla tha tak tak a phuah chhuak thei te, hla thu hmang leh hmang vak lo pawha
tha leh tluang tak tak aphuah thei a fakawm leh zual a. Heng zawng zawng bakah
Hlapui pawh a phuah thiam tho mai. Mizo hla phuah thiamte zingah a hming hi a
tel reng ngei ang.
Comments
Post a Comment