17. REV. P.D. SENA LEH A HLATE Ramhmangaiha Ralte


17. REV. P.D. SENA  LEH  A  HLATE                                                                                            Ramhmangaiha Ralte

Rev. P.D. Sena hi kum 1901 May thla khan Mizoram chhim lama Rungnawla khua Kawlhawkah a piang a. A pa Hangkhawia Siakeng, a nu Kawlrehlovi Kawlni a ni. Rev. Sena hi ‘P.D.SENA’ tiin kan hre lar ta hle a, ‘SENA’ tih hi a naupan laia an koh duatna a ni a; a hming tak chu PANGDAILOVA a ni. Tichuan P.D. tih chu Pangdailova tihna a nih tak chu.                                                                            

Kum thum mi lek a nih lai chuan a pa chuan a thihsan ta mai a; retheih an tan nghal a ni. A nu leh a u Vawmkaian nen an pathumin baihvai takin kum khat zet an khawsa a. Chumi hnu chuan a pa u fa Piangrova te chhung bel turin Khawhai (Lungtan veng)- ah an pem vang vang a. An nin lo khawngaihin hun engemaw chen chu hlim takin an cheng za a. Chumi hnu chuan an thenawm maiah indangin an nufa za chuan an hmeithai ta a ni.       Chutia hlim taka an awm lai chuan,” Sena nu hian khawhring a nei a, mi a man thin, kan khuaa awm tlak a ni lo” tiin Lal hnenah hekna a lut ta tlat mai a. Chung hunlaia khawhring neia inpuh rapthlakzia chu tunlai thangtharte chuan kan suangtuah pha lovang. Chung hunlai chuan khawhring neia dawta inpuh hi a awm zeuh zeuh reng a ni. Khua atanga hnawhchhuah turin Lalin a chungthu a rel ta. Kawthchhuaha hmeithai rethei takina fa naupang tê tê pahnih, tap chunga a then lai chu hmuh a hrehawm turzia chu suangtuah thui ngam pawh a ni lo. Sena chu kum 5 zet chauh a la nih avangin a nu ngenin a tap chiam a; an puaa artui hmin sa in an thlem a. He khawvela inhmu leh tawh ngai reng reng lo tur leh ramhnuaia tlu hlum mai mai turin a nu chu ramhnuai lamah chuan an nam liam lui ta vawn vawn mai a ni. Tichuan van laia tla ang mai an lo nih tak avangin Sena te unau chuan Piangrova te chhung chu an fin leh ta a ni.  

Kum sarih mi a nihin Sena chu sikul a kal tan ve a. Sikul naupang zinga a tê ber anih avang leh fahrah a nih avang chuan naupang dang ten an ti duhdah em em thin a; Sikul a kal hreh phah hle thin. Mahse Piangrova chuan hmangaih em ema enkawlin, harsatna namen lo tak karah pawh lehkha a zirtir hram hram a. Tichuan kum 1913 khan Primary Exam turin, chutih laia Hmar biala Exam centre awm chhun mel sawmriat zeta hla AIZAWL chu an pan ta a. A la naupan em avangin leh a ke hnuai a durh vek avangin a kal thleng zo lova, Piangrova’n mel sawmli lai chu a paw nghe nghe a ni. Chumi kum chuan patling pui pui 27 exam zingah 5-naah passed in Scholarship a hmu nghe nghe. Aizawl Middle School-ah zir chhunzawmin kum 1917 khan Middle a passed leh a, zirna pangngai chhunzawm tawh lovin hna a thawk tan ve ta.                                                                     Mission khawlchhutna “Loch Printing Press” –ah thla riat a thawh hnuin Serchhip Primary School zirtirtu atan sawm a ni a. Chutah chuan kum li(4) a thawh hnuin Kohhranin Pathian thu zir turin Cherra Theological College-ah an tir leh a. Hetiah lai hian a nupui Saizovi nen fanu pakhat an nei hman a. Kum hnih a zu zir hnuin Advanced Course tha takin a zova. Chumi hnu chuan 1924 atangin Sub-Inspector of Schools (Sikul Endiktu) hna kum sawm lai a thawk a. He hna thawk chung hian kum 1927 khan Tirhkoh-ah nemngheh a ni. Kum 1934 khan Kohhran Assembly Durtlanga an neih tumin Pastor atan nemngheh a ni ta a, a hnapui leh a nun kawng hruaitu pawimawh ber a lo ni ta. An chhungkua la chhangchhe hle mah se Champhaia awm tura ruat a nih avangin an kal a ngai a. Chutih lai chuan a nupui Saizovi chu thihngamin a damlo mek a, mel 87 zeta hlaah chuan an zawn chho ta a ni. Damloh nen, chhangchhiat nen, motor la awm bawk silo nen, ni sensa hnuaiah hrehawm an tuar nasatzia tur chu kan suangtuah thiam mai awm e. A natna chu tuar chhuak zo lovin 16th january 1936 khan Saizovi chu a boral ta nghe nghe a; Rev Senan nupui sun a tan ta.        

Champhaia kum li a awm hnuin 1983 khan Kawlkulhah sawn a ni a. Kum sawmhnih lai a awm. Kawlkulha a awm lai hian a nupui pahnihna Tlauzingi Hmar chu 21st June ’52 khan a sun leh a. Hemi tum hian hla pahnih a phuah nghe nghe. Kum 1959 khan Durtlang ah sawm a ni leh ta a. Heta a awm lai hian a nupui pathumna pawh a sun leh hlauh bawk. Heti taka vanduaina a tawk zing chung pawh hian a vui ngai lova hlim takin Pathian a pawl zawk thin. Kum 1968 khan a hna atangin a chawl(Pension) ta a. Tichuan rinawm taka a rawng a lo bawl thin ‘Lalpa’ hnenah 25th April 1974 khan a chawl hlen ta a, Durtlang thlanmualah ropui taka vui liam a ni.

Mi danglam tak, chantawka lungawi thei mi, mahni hnaa rinawm, mi nun tlang leh rimawi leh hla phuah thiam tak a ni. A nunkawng bumbohvin kawng tam takah vanduai hle mah se, fanau lamah a vannei hle. A fate zingah mi pathum lai, Lalbiakveli, Zaikungi leh Thanseia ten an hna an thawh that avangin chawimawina Tangkapui(National Award) an dawng a ni.

P.D. Sena hi Music lama tui leh thiam, Zofate zinga Solfa thiam ber pawl a ni awm e. A hla phuahte pawh Solfa mawi tak takin a rem thlap thin a. Amah hi zaithiam tak leh lengkhawm zai lamah pawh tui tak a nih avangin a hla phuah thenkhat pawh Mizo lengkhawm hla thluka sak chi a ni reng a. A hla phuah kan hriat theih chin chu 6(paruk) a ni a, heng zianga pakhat hi chu Pathian lam hawi hran lo a nit tlat. Tin, sap hla atanga lehlin kan hmuh theih pawh 6(paruk) bawk a ni. P.D. Sena hla phuah hi hlawm lian pui pui ah a then theih awm e. Hetiangin:-

1. Khawhar Hla

2. Lawmna lam hla

3. Khawtlang lunglen

4. Ama tawrhna chungchang a phuahna.

Khawhar Hla: Mizote zingah hian P.D. Sena aia rethei leh khawngaihthlak hi an tam lo hle awm e. Fahrah a nihna chungchangah pawh Pu Hrawvan,

Shakespear-a khuanu leng chawi an ti e,

Kei lo liamakhuanu leng chawi,

            Chun chawi loh val tlei lian hi.,

a lo tih pawh hian ama chungchang a sawina mah ni se, P.D. Sena chan leh dinhmun pawh hi a tarlang chiang hle tho mai. Lusunna lamah pawh a tuar nasatzia chu, a nu leh a pa a sun a, fa pahnih a sun a, nupui pathum a sun bawk a ni. Heti khawpa lu a sun nasat avang hian khawhar hla tha tak tak a lo phuah ve pawh hi a awm lo lem love.

            Kum 1936 January thla laihawlah a nupui Saizovi a sun tum khan a khawhar chuan he hla mawi leh sak nuam tak:

            Hringhniang nau ang a tap,

            Lunglam ka vai ruai e;

            Dar ang lenna sumtual ka en,

            A chun riang ka tawng lo.,

tih hi a phuah a. A hla phuah dang, chang khata tlar ruk zel awm:

            Hmanah nun hlui a chul tawh hnu,

A lanna tlang awm maw!

tih thluk lo siam saktu Patea bawk kha a thluk a siam tir leh a. A hal thluk a lo siam sak hmasa zawk kha Patea hian chang khata tlar li zel awma a lo siam rem pui tawh avangin, he hla hi chu a tih danglam sak hreh ve ta deuhva, a thu tih danglamsak lovin a thluk a lo siamsak leh ta a ni.

He hla atang hian a ngaihtuahna ril takah Mizo sakhaw hmasa khan hmun a luahin thui tak a kaihruai tih a hriat theih a. Pastor Chhawna te ang bawkin a hla thuah hian PIALRAL leh RIHSANG tihte a hmang tangkai hle.

Kawlkulha an awm hnuin a nupui pahnihna Tluauchhingi Hmar a sun leh ta hlauh mai a. A fate pathum zinga dam awm chhun Zairemthanga lah chu kum 2 mi chang chang chauh a la ni si a. Kum chanve dawn lai chu Bial a fan theih loh phah a.hhahalhgsrgh Hetih lai hian Tluangchhingi thlalak chu an inchhungah chuan a tar kalh mai a. An fapa Zairemthanga chu a nu thlalak ngen chuan a tap chiam chiam mai thin a ni. P.D. Sena chuan insum har a tiin a mittui a luang zung zung thin a. Tichuan hla mawi tak rawn phuah chhuakin :

Fam ngaih zun leng a tho leh e,

Thal favang fur khaw thiang hnuaiah

Chungkhaw ri leh hlimthla lengin,

Lunglen a din thar leh e.,

a han ti leh ta a. An fa senin a nu thlalak a ngen a a tap a tap mai chu a nu chuan rawn thlir vein a lainat ve turzia suangtuah chungin a han puang zui a:

            Rawn thlir ve maw rauthla lengin,

            Awih lai a nuam ve dawn mang e,

            A chun rihsang kai hnu hlimthla,

            A hrai riangin lo ngen e.,

a han tih meuh chuan a chanchin hre chiangtute biangah mittui a luang hnem ngiang a ni awm asin.

            Kum tawp lam, Krismas dawn hnaih chuan Bial fangin a zin chhuak ve ta a. Lusun khawhar dangte ang bawkin a kalna lam apiangah chuan a nupui mual liam tawh hnu chu awm mai dawnin a suangtuah a. A han kal thlen meuh chuan thehmeh ang vang vang a lo nil leh mai sai thin a. In lamah a lo haw leh pawh chuan ni danga a zin haw lo lawm thintu kha a lo awm tawh si lova, a hla chang tikimtu ah :

            Hnem thiam awm maw zawleng zingah,

            Lunghnemtu tawn ka nuam mang e;

            Ka tap ka zawng hmar tlang tluanin,

            Siang lawi tur ka tlei chuang lo.,

a ti ta a ni. Tichuan he hla chu kum 1942 kum tawp lama a phuah a ni a, Pathian lam tel hauh lova a phuah awm chhun a ni. Pastor mah nise a tuar hi a namen loh em avangin khawvel thil taka inngaihtuah lungchhiat chang a han nei ve pawh hi hriatthiam awm khawp mai.

Lawmna lam Hla: Rev. P.D. Sena hi rethei taka lo seilian mah ni se, Pathiana lawm thei tak a ni a. Lunleng thei mi tan lo chuan zai tui a harin, hlim thei mi tan lo chuan Solfa zaia tui hi a harsa em em a. Rev. P.D. Sena solfa zaia a tui em em hian mi hlim thei tak a nih a ti chiang hle. Zaipawl hruaitu hlun a ni a, nuam pawh a ti hle thin.

            A hla phuah zingah hian Krismas hla mawi leh lar, sak nuam tak a awm a. Chu chu:

            Chanchin lawmawm Angelho thu ngai ru,

            An fakna ri chuan van a nghawr vel a;

            Lei chunga Lalber thar lo piang chu fak ru,

            Hlimna leh lawmn a lo luangliam ta.,

tih hi a ni. He hlaah ringawt pawh hian hlim leh lawmna lam tawngkam a hman thinzia a lang chiang hle a. ‘Fakna, fakru, hlimna, lawman, lawm se, hlimin, chawimawi, ropui, zaiin, rimawi, fak hla sa, enna leh Halleluia tih tawngkam a hmang thla chuai mai hian a hla hi hlim leh lawmna lama nih angin HLIM taka sak tur a nih zia a ti chiang thei hle awm e. A chang khatna tawp a “Hlimna leh lawmna a lo luangliam ta” a han tihte hian a hlimna leh lawmna thukzia a ti chiang hle. Krismas boruakin min han chim meuh hi chuan Zan thiang re hang reih rawihah “Aw Bethlehema nau paing chu fak ru” kan ti thuai mai thin zawng a nih hi. A chang tawp berah chuan duhthawh tih hriat takin Pathian fak turin mi zawng zawng a han sawm a:
            Aw hun lawmawmah amah I fak ang,

            Zaiin fak ila, thil ri mawi zawng nen;

            Kan aw neih chhun zawngin fak hla I sa ang,

            Enna a thleng ta, thimna a kiang ang.,

a han ti a. Hla mawi leh ropui tak chu a ni phawt mai.

            Mizo Kristiante hian Krismas hla chu kan nei thahnem viau a. Kum thar lawmna lam hla erawh chu kan nei thahnem lo hle thung a. Chu chu hriain Kumthar lawmna hla mawi tak:

            Lalpa I hmangaihna vang hian,

            Kan sualte min ngaidam la… (KHB No. 496)

 a phuah hi a Solfa pawh amahin a rem nghal vek.  A solfa thiamzia tichiangtu tha tak pakhat a ni awm e. He hla atang hian rinna kawngah pawh mi puitling tak a ni tih a hrait theih a. Mahni inhlan tharna leh Pathian malsawm dilna hla tha tak a ni. Mizoram pum huapah pawh Kohhran hruaitu pawimawh tling tham a ni bawk a, ngaihtuahna zau tak a hmang thin tih a chiang khawp mai. Mizo chi hrang hrang leh boruak chi hrang hrang mila hla a phuah thiam hi a fakawmna tak pakhat chu a ni.

Khawtlang lunglen: Rev P.D. Sena hi khawtlang lunglen la na ve tak mai a ni a. Khawvel awmphung pangngai (nature) hrim hrim pawh hian a lung a ti leng zual thin a. Chu chu a hla hmun hnih laiah a tilang nghe nghe:

            Thal favang furkhaw thiang hnuaiah,

            Chung khaw ri leh hlimthla lengin,

            Lunglen a din thar leh e., tih leh



            Chung khua lo ri thinlai a nghawr,

            Nunhlui ka ngai zual thin;

            Lal lai par tlan lenrual kim leh,

            Rihsang kai min ngaih tir.,

tihah te hian a chiang hle awm e.

            Hetianga pa lunglei thei tak a  nih nak alai hian Tirhkoh leh School endiktu hna a thawh kawp avangin a zin tamin a zin zau hle mai a, a lunglen a ti zual hle thin. Tumkhat chu a hnathawhna hlui ‘Local Pringting Press’ awmna tlangah sawn an thiante nen an inkhawm lain a thian kawmngeih em em Thangchuanga (Biate lal) leh Lakherha te awmna Biate khaw chung zawnah chhum dum nal nal hi a han hmu a. Chutih lai chuan khawpui a lo ri dar dar bawk a, a chunga ka han tarlan tak hla chang khi a rawn phuah chhuak ta a ni. A chang bulah chuan :

            Hmanah nunhlui a chul tawh hnu,

            A lanna tlang awm maw?

            Chuan zel ila romei karah,

            Nghilhni a awm dawn lo.,

tiin a tan a. He tih hun hi kum 1931 emaw 1932 vel kha a ni. A hma lama sawi tawh angin a phuah tirh chuan changkhatah tlar ruk zel a dah a. A thluk lo siamsaktu Pu Patea’n  tlar li zelin a lo siam remsak a ni.

            He hla a phuah hian a rilruin PATHIAN lam a ngaihtuah hran lova. Khawtlang lunglen chu hlain a phuah chhuak ve phawng mai a ni. Khawvela lunglen, khawhar chi hrang hrang hi a fawm kual a ni ber a. Mahse Tirhkoh meuhvin hla phuah hmasak bera Pathian lam tel hauh lova hla han phuah chu Kohhran hruaitute leh mi tam takin an hriat thiam loh a hlauh leh tak deuh avangin a chang nawnah hian       :

            Min hnem la Lal Imanuael

            Tahlai ka bang ang e;

            Khuarel ngaih chu tlang romei angin,

            A lo kiang leh ang a.,

tih hi a zep tel ta a ni. Chang hnihnaa ‘Lal lai par tlan’ a tih pawh hi Pathian lam a sawina ni lovin Biate Lal Thangchuanga khuaa hlim taka an inkhawm hum lai hlimawzia a sawina a ni. A hla hrang hrangah hian khawtlang lunglen thu hi a zep thluah mai. A nun a hneh em vang pawh a ni ang a, a mithi ngaih lunglenna hi a telh deuh ziah bawk.

Ama tawrhna chungchanga a phuahna: Rev. P. D. Sena tuarna zawng zawng hi ngun taka ngaihtuah chuan mihring mihrinna atang ngawt chuan tuar thiam rual a ni lova. Pathian hriatna leh tihna atang chauh lo chuan tuman an tuar thiam lo vang tih awl tak a ni. Tichuan a tawrhna chungchangah:

            Lungngaih ni leh lawmlai niah hian,

            Lal Isuan min ngaihsak ngai em?

            Buaina ten min chim ka kawng a sei lua,

            Ka lo chau ta phurrit tak nen.,

a han ti zui leh a. A tuarna nasatzia hi Lal Isua pawhin ngaihnep sak lovin a ring ni ngei tur a ni. Heng a turna zawng zawngah hian Lal Isuan a ensan lova, a ngaihsak fo zawk a ni tih hre chianin:

            Aw min ngaihsak fo tih ka hria,

            Ka lungngaihin a ti na,

            Ngui chang ni leh zankhua rei hlauhawm hnuaiah,

            Min ngaihsak tih ka hria.

a lo ti thei ta a ni. Ama nun ngeiin a tawng atanga hla phuah thin a nih avangin tuarna chungchang hi a fiah em em a. Heng a hla kan tarlan takahte hian rairah, riang, vai, lungngai, lungchhia, lungduh then leh rihsang kai tihte hi a hmang rim em em a, awmze nghet tak neiin a hmang a ni ber mai.

            A hla phuah zawng zawng kan chhuah kim mai thieh rih loh avangin kimchang takin tar lan a ni ta rih lova, la chhui zui mek zel a ni.

Hla lehlin lam: Rev. P.D. Sena sulhnu pawimawh tak kan hmuh theih chu, Lehkhabu hlu tak, Hla leh phuahtu tih a siam hi a ni a. Kristian Hla Bu-a Hla phuahtu chanchin leh Mizo tawng letlingtu hming a tarlang a. He lehkhabu hi tangkai tak a ni a, a la tangkai deuh deuh dawn bawk a ni. Hetiang lehkhabu hlu leh tangkai a lo siam thei hi a chhuanawm tak zet a ni.

            He ama lehkhabu siam ngei kan en atang pawh hian Kristian Hla Bu No. 408-na “Thlamuanna lawmawm chu” tih hi ama lehlin nilovin Rev. Taisena lehlin niin a lang. Kristian Hla Buah hian Rev. P.D. Sena lehlin angin dah mah sela, amah ngeiin Rev. Taisena No. 38 na pawh hi dah a nih hmel hle.

            Rev. P.D. Sena hla phuah kan hmuh theih te:

1. Hmanah nunhlui a chul tawh hnu                  -          Mizo Kristian Zaikhawm Hla Bu No. 145

2. Chanchin lawmawm Angel ho thu ngai r’u     -          KHB No. 99

3. Hrinhniang nau ang tap                                     -          KHB No. 250

4. Fam ngaih zunleng a tho leh e                          -

5. Lalpa i hmangaihna vang hian                          -          KHB No. 496

6. Lungngaihni leh lawmlainiah hian                  -          KHTB no. 89



Rev. P. D. Sena hla lehlin kan hmuh theih te:

1. Krista thisen hlu tka chhuak chu                      -          KHB No. 55

2. Lalpa khawvel mi thim zingah                          -          KHB No. 313

3. Aw van hriatna hlu tak chu                                -          KHTB No. 74

4. Lalpan Bethani a thlenin

5. Along the river of time we glide            -          tih pawh hi Mizo tawngin a letling ngei tih kan hria a. Mahse a sulhnu kan hai chhuak thei mai rih lo a ni.

6. Ngai teh u, pa hmangaihna chu                                    -          KHB No. 38

Comments

Chhiar hlawh zual

14. R.L. KAMLALA LEH A HLATE R.L. Thanmawia